Ёсир Арофат

Ёсир Арофат (араб. ياسر عرفات 1929 йил 24 август, Қоҳира, Миср — 2004 йил 11 ноябрь, Кламар, Франция), туғилганида қўйилган ҳақиқий тўлиқ исми Муҳаммад Абдулраҳмон Абдулрауф Арофт ал-Қудва ал-Ҳусайний, шунингдек, Абу Аммар (أبو عمّار‎) куняси остида танилган) — 1993 йилдан Фаластин миллий маъмурияти (ФММ) раиси (президент), ФАТХ ҳаракати раҳбари ва Фаластин озодлик ташкилоти (ФОТ) ижроия қўмитаси раиси (1969 йилдан); 1994 йил тинчлик учун Нобел мукофоти лауреатларидан бири. Қуддус муфтийси Амин ал-Ҳусайнийнинг жияни ва шогирди. У 75 ёшида Франциянинг Париж яқинидаги Кламарда жойлашган Перси ҳарбий госпиталида вафот этган. Суҳа Арофатга (қизлик исми шарифиее Суҳа Сусу Тавил) уйланган.

Ёсир Арофат 20-аср иккинчи ярмининг энг машҳур сиёсий арбобларидан бири. Унинг ҳаёти ва фаолияти ўта қарама-қарши баҳоларга эга бўлган ва, шубҳасиз, ҳар доим ҳам ўта қарама-қарши баҳоларга эга бўлади, баъзилар учун Арофат мустақиллик ва миллий озодлик учун курашчи, қаҳрамон, бошқалар учун эса - энг ашаддий душмани, қотил ва террорчи, чунки тинч аҳолига қарши ҳужумлар уюштирган. Арофат амалда нодавлат зўравонликни сиёсий курашнинг қонуний шаклига айлантиришга муваффақ бўлди. У раҳбарлик қилган ФОТ ташкилоти БМТга кузатувчи сифатида қабул қилинди, Арофатнинг ўзи эса турли мамлакатларда давлат раҳбари сифатида кутиб олинган.

Ёсир Арофат матолар савдоси билан шуғулланувчи Ғазолик бир бой оиласида бешинчи фарзанди эди. Арофатнинг ўзи онаси сингари Қуддусдан эканлигини ва 4 августда туғилганини, аммо ҳужжатларга кўра, 1929 йил 24 августда Қоҳирада туғилганини айтди. Эҳтимол, ота-онаси болага Мисрда ўқиш ва ишлаш имкониятини бериш учун Қоҳирани ўзларининг туғилган жойи сифатида қайд этишган. Бошқа бир нуқтаи назарга кўра, Қоҳирада туғилган Арофат ўз давлатининг бўлажак пойтахти билан "яқинроқ боғлиқ" бўлиш учун Қуддусни ўзи туғилган шаҳар деб атаган.

Туғилганда у Муҳаммад Абдулраҳмон Абдулрауф Арофат ал-Қудва ал-Ҳусайний исмини олди. Ёшлигида у исмини ҳозиргисига - Ёсир Арофатга (Ёсир "нур" деган маънони англатади) ўзгартирди. Бу аниқ мақсад учун қилинган: у арабларнинг исроилликларга қарши биринчи урушда арабларнинг мағлубияти учун жавобгар бўлган Фаластин қўшинлари қўмондони Абдулқодир ал-Ҳусайний билан ҳеч қандай алоқада бўлишни истамаган. Гап шундаки, Арофат лицейни тугатгач, Абдулқодир ал-Ҳусайнийнинг шахсий котиби бўлиб ишлаган.

Арофат тўрт ёшга тўлганда, онаси вафот этди ва у Қуддусга кўчирилди, у ерда оила Йиғи девори ва Маъбад тоғи мажмуаси ичида жойлашган ал-Ақсо масжиди яқинида яшади. Ўша пайтда бутун мажмуа Қуддус мусулмон жамоаси бошқаруви остида эди, аммо Қуддус яҳудийлари Британия Фаластин ҳукуматидан Маъбад тоғи устидан ўз назоратини ўрнатишни талаб қилишди. Отаси яна бир неча марта турмуш қурди ва 1937 йилда оила Қоҳирага қайтиб келди. Арофатни катта опаси Ином тарбиялаган - унинг сўзларига кўра, болалигида ҳам унинг севимли машғулоти тенгдошларига буйруқ бериш бўлган.

1947-1949 йиллардаги Араб-Исроил уруши пайтида, Фаластин арабларининг кўчиб кетиши (Накба) содир бўлиб, минглаб араблар ўз уйларини ташлаб кетишганида, Арофатнинг ўзи Мисрда яшаган, бироқ Фаластинни ўз ватани ҳисоблаган.

17 ёшидаёқ Ёсир Арофат инглизлар ва яҳудийларга қарши кураш учун Фаластинга ноқонуний қурол етказиб беришда қатнашган ва инқилобий ташвиқот билан шуғулланган. 1948 йилда уруш пайтида Арофат ўқишни ташлаб, қўлига қурол олиб, бошқа фаластинликлар билан бирга ўз ватанига кўчмоқчи бўлди, бироқ улар қуролсизлантирилиб, мисрликлар томонидан тўхтатилиб, тайёргарликдан ўтмаган талабаларни уруш ҳудудига киритишдан бош тортдилар. Арофат "Мусулмон биродарлар"га қўшилди, шунингдек, 1952-1956 йилларда Фаластин талабалар лигасини бошқарган. Талабалар дебатларида у араб давлатларининг БМТ Бош Ассамблеяси резолюциясига мувофиқ Фаластинни бўлишдан бош тортишини хато деб атади. У араб давлатлари эмас, балки фаластинликларнинг ўзи уларнинг келажаги ҳақида қайғуриши керак, деб ҳисобларди.

Ёсир Арофат Қоҳира университетининг муҳандислик факултетини тамомлаган.

1956 йилда Миср армиясида лейтенант унвони билан у Президент Носир томонидан давлат тасарруфига ўтказилган Сувайш канали бўйлаб Англия-Франция-Исроил қўшинларининг ҳужумини қайтаришда иштирок этди.

Айнан 1956 йилда у умрининг охиригача Фаластин қаршиликларининг тимсолига айланган анъанавий бадавий рўмолини (куфия) кийган ҳолда биринчи марта кўриниш берган.

ФАТХ ва ФОТ

1956 йилда Арофат Қувайтга кўчиб ўтди, бу ерда ўша пайтгача Фаластин жамияти гуллаб-яшнаган эди. У ерда у қурилиш бизнеси билан шуғулланиб, муваффақиятга эришди. Аммо унинг ҳақиқий қисмати Фаластин инқилоби эди. У ўзи учун "фаластинликларнинг ўзи Фаластинни озод қила олади" деб ва фақат бошқа араб давлатларининг ёрдамига умид қилмасликка қарор қилди. 1950-йилларнинг бошларида Миср ҳудудидан тарқоқ фидаин отрядлари фаолият юритаётган эди, бироқ Фаластиннинг мустақиллик учун курашини мувофиқлаштирувчи ягона қаршилик тузилмаси, ташкилоти ёки штаб-квартираси ташкил қилинмаганди. Арофат бундай ташкилотни йўлга қўйиш масъулиятини ўз зиммасига олди.

1964 йил 31 декабр - 1965 йил 1 январ ФАТХ гуруҳи Киннерет кўлидан Исроилнинг ярмини тоза сув билан таъминлайдиган акведукни портлатиб юборишга уриниб, Исроил ҳудудида биринчи террористик ҳужумни амалга оширди. Фаластинликлар бу санани ўз давлатларини ташкил қилиш учун қуролли курашнинг бошланиши деб ҳисоблашади.

Арофат арабларнинг кучи бирликда эканлигини, бирлашиш ва қуролли кураш пул, қурол-яроғ, одамлар ва базалар кераклигини исботлаб, Араб давлатлари лигасига (ЛАГ) ёрдам сўраб мурожаат қилди. 1964 йилда ЛАГ маблағлари билан "Фаластинни озод қилиш ва мустақил Фаластин давлатини яратиш" умумий мақсадига интилаётган барча Фаластин қаршилик ташкилотларини бирлаштирган сиёсий ташкилот сифатида Фаластин озод ташкилоти (ФОТ) тузилди.

Олти кунлик урушда мунтазам араб қўшинлари мағлубиятга учраганидан сўнг (1967), исроилликлар Фаластин жангариларига қарши ҳужум бошладилар ва Ёсир Арофат Иорданияга қочиб кетди.

1960-йилларнинг охирига келиб, ФОТ такибига кирган ФАТХ унда марказий ўринни эгаллади ва 1969 йил 3 февралда Қоҳирада бўлиб ўтган Фаластин Миллий Конгрессида Аҳмад Шуқейрий ўрнига Арофат ФОТ раҳбари этиб сайланди. Икки йил ўтгач, Арофат "Фаластин инқилоби" кучларининг бош қўмондони бўлди ва 1973 йилда ФОТ сиёсий қўмитасига раҳбарлик қилди.

Унинг одамлари Иордания қироли Ҳусайнни тахтдан ағдаришга омадсиз уриниб кўрган 1970 йил «қора сентябрь» воқеаларидан сўнг Арофат Ливанга кўчиб ўтди. Бу вақтга келиб у совет разведка хизматлари билан ҳамкорлик қила бошлайди. ФОТ СССРдан молиявий ва ҳарбий ёрдам олади, жангарилар Варшава шартномаси мамлакатлари разведка хизматлари инструкторлари томонидан ҳарбий ишларга ўқитилади, бу ерда улар қалбаки ҳужжатлар билан таъминланади ва ярадор аскарлар ёпиқ тиббий муассасаларда даволанади. СССР ва кейинчалик - бой Саудия Арабистонининг пуллари билан Арофат Жанубий Ливанда "давлат ичидаги давлат" ни яратади.

Иордания

Ёсир Арофат ҳаётининг Иордания даври уч йил давом этди. Бу вақт ичида фаластинликлар қиролликни ўзларининг асосий трамплинига айлантирдилар ва у ердан мунтазам равишда Исроилга ҳужумлар уюштирдилар. Амман аэропорти фаластинликлар халқаро авиакомпаниялардан ўғирлаб кетган самолётларни мунтазам равишда қабул қилиб олди, бу эса Иорданияни терроризм учун майдон сифатидаги имиджини яратди.

Ўн ярим йил давомида Ёсир Арофат минглаб одамларнинг ўлимига сабаб бўлган буйруқлар чиқарди. 1964 йилдан 1994 йилгача атиги 30 йил ичида 866 исроиллик босыинчилар фаластинликлар, шу жумладан, ФОТга алоқадор бўлмаганлар қўлидан ҳалок бўлди. Иорданиядан чиқариб юборилган Арофат ФОТни Ливанга кўчирди. Ливан ҳукуматининг заифлиги ФОТга ушбу давлат ҳудудида амалда мустақил Фаластин давлатини яратишга имкон берди.

Ливан

1975 йилда Ливанда фуқаролар уруши бошланди, бу Фаластин қўмондонлигига мамлакатнинг бутун жанубини ўз назоратига олишга ва бутун Исроил шимолига Совет томонидан ишлаб чиқарилган ракеталарни отиш имконини берди.

ФОТ бўлинмалари узоқ муддатли фуқаролар урушида томонлардан бирига айланди. Фуқаролар урушидаги иттифоқчи сифатида Арофат ва ФОТ Ливаннинг машҳур чап қанот сиёсатчиси, друзлар жамоасининг сиёсий раҳбари Камол Жумблат бошчилигида турли мусулмон ва сўл партия ва гуруҳлар жангариларидан иборат қуролли бўлинмаларни танладилар.

Сурия президенти Ҳофиз Асад дастлаб ФОТни қўллаб-қувватлаган, кейин эса Ливанда унинг ҳукмронлиги ўрнатилишидан ёки урушаётган томонлар томонидан мамлакатнинг диний жиҳатдан бўлинишидан қўрқиб, қонуний президентни ҳимоя қилган фалангист насронийлар томонига ўтди ва ўз қўшинларини Ливанга юборди. Фуқаролар урушининг биринчи босқичи Арофат учун 1976 йилда Байрутнинг шарқий (христиан) қисмида жойлашган, унинг жангарилари шаҳарнинг христианлар яшайдиган ҳудудлари ва шарқий чекка ҳудудларни ўққа тутган, энг йирик ва ҳарбий жиҳатдан энг муҳим Фаластин қочқинлар лагери Тел Заатар қамал қилиниши ва қулаши билан якунланди. Фалангист-насронийларнинг лагердаги тинч аҳолини эвакуация қилиш ҳақидаги такрорий таклифларига Арофат рад жавоби. Арофатнинг ўзи Ғарбий Байрутдаги ФОТнинг мустаҳкамланган қўмондонлик пунктида хавфсиз бўлиб, жангларда қатнашмади. Лагернинг насроний жангарилари томонидан босиб олиниши омон қолган фаластинлик жангарилар ва қамалдан олдин ёки пайтида эвакуация қилишга улгурмаган тинч аҳолини қирғин қилиш билан бирга олиб борилди.

Тунис

1980-йилларда араб давлатлари (Ироқ ва Саудия Арабистони) ёрдамида Арофат сургундаги Фаластин қаршилик ҳаракатини қайта тиклашга муваффақ бўлди. 1985 йилда у Тунисдаги ФОТ штаб-квартирасига Исроил ҳаво ҳужуми пайтида яна ўлимдан қутулиб қолди.

1987 йил декабрида, Фаластиннинг Исроил ишғолига қарши биринчи тартибсиз қўзғолони (интифада) бошланганида, Арофат бир неча ҳафта ичида қўзғолонга бошчиликни ўз қўлига олди ва Ғарбий Соҳилдаги фуқаролик итоатсизлиги асосан ФАТХ ташкилотининг кўмаги туфайли давом эта олди.

1990 йилда Арофат ФОТнинг Тунисдаги штаб-квартираси ходими – унга турмушга чиқиш учун исломни қабул қилган насроний Суҳа Тавилга уйланди. 1995 йилда уларнинг қизи туғилди.

1990-йиллар бошида Фаластин ва Исроил раҳбарияти ўртасида махфий алоқалар бошланди. Ҳаммаси тинчлик конференцияси томон кетаётган эди, лекин 1990 йил август ойида Ёсир Арофат Ироқнинг Қувайтга бостириб киришини очиқ қўллаб-қувватлаб, ўзининг энг ёмон хатоларидан бирини қилди. Бу ФОТни узоқ йиллар давомида Форс кўрфазидаги араб монархияларининг молиявий ёрдамидан маҳрум қилди.

1992 йилда Арофат Ливияда қум бўрони остида ўз самолётини мажбуран қўндириш пайтида яна мўъжизавий тарзда ўлимдан қутулиб қолди.

СССР КГБ билан алоқалар

Руминиялик генерал-лейтенант Пачепа 1972 йилда АҚШ расмийларига ФОТ ва Арофатнинг ўзи КГБ ва Руминия махфий хизмати билан ҳамкорлик қилганини айтди. Фаластинлик жангарилар Совет блоки ҳарбий базаларида яширинча тайёргарликдан ўтган. Пачепанинг сўзларига кўра, СССР Арофатни кўп ўн йиллар давомида қурол ва пул билан, шу жумладан ўзининг сателлит-давлатлари орқали тайёрлаган ва таъминлаган.

Суиқасд уринишлари

Ёсир Арофатнинг ҳаёти қирқ йил давомида доимий хавф остида эди. Унга қарши ўнлаб суиқасдлар уюштирилди ва амалга оширилди, лекин Арофат ҳар сафар тасодифан омон қолди. Унинг ўлимидан нафақат Исроилдаги душманлари, балки Арофатнинг йўлини жуда юмшоқ деб ҳисоблаган ислом оламидаги кўпчилик ва Фаластиннинг радикал гуруҳлари ҳам манфаатдор эди. Арафотни йўқ қилишга энг машҳур уринишлар қуйидагилардан иборат:

1960-йилларнинг охирида Исроил разведка идоралари асир олинган фаластинликни ёллаб, Арофатни ўлдиришга жўнатади. Фаластинлик ўша пайтда ФОТнинг бош қароргоҳи жойлашган Иорданияга етиб келган, аммо дарҳол фаластинлик жангариларга таслим бўлган ва уларга ҳамма нарсани айтиб берган.

1973 йилда Арофат Ливанда унинг таркибида Исроилнинг бўлажак Бош вазири Эхуд Барак ҳам бўлган махсус гуруҳ уюштирган суиқасддан омон қолди. Операция натижасида Фаластин раҳбарининг учта ёрдамчиси ҳалок бўлди.

1975 йилда Абу Нидал ташкилоти (ОАН) Арофатга суиқасд уюштириш учун ўз жангариларини юборди, бироқ қотиллар ФАТХ хавфсизлик кучлари томонидан тўхтатилди.

1981 йилда ОАН Арофат Венада бўлганида унга суиқасд уюштиришга муваффақиятсиз уринди.

1982 йилда Арофат бошчилигидаги ФОТ қўшинлари Байрутда Исроил қўшинлари томонидан қуршаб олинган эди. 29 июн куни фаластинликларга шаҳарни тарк этишга рухсат берилди, бироқ келишувга қарамай, Моссад Арофатни ўлдиришга буйруқ берилган махсус кучлар гуруҳларини тайёрлади. Аммо Арофат қамалдан соғ-саломат чиқиб кетишга муваффақ бўлди.

1983 йил июн ойида Сурия ҳукумати Арофатни Тунисга депортация қилди. ФОТ маълумотларига кўра, Суриядан Тунисга кўчиб ўтиш чоғида суриялик агентлар Арофатга суиқасд уюштиришга муваффақиятсиз уринишган.

1985 йил 1 октябрда Исроил авиацияси 25 сентабрда Кипр портида яхтада уч нафар исроилликнинг ўлдирилгани учун ўч олиш мақсадида Тунис пойтахтидаги Арофатнинг идораси ва ФОТ бюросини бомбардимон қилди. Арофат омон қолди, аммо ФОТнинг 60 аъзоси ҳалок бўлди.

1995 йил 15 ноябрда Фаластин полицияси Ғазо секторида ОАНга алоқадор беш кишини ҳибсга олиш орқали Арофатга навбатдаги суиқасднинг олдини олди.

1996 йил август ойида ФММ разведка хизматлари Арофатга суиқасднинг олди олингани ҳақида хабар берди. ФММ раҳбарининг сафдоши Маҳмуд Аббоснинг айтишича, фитна ортида Эрон разведка хизматлари турган.

1997 йил сентябр ойида Фаластин раҳбарини йўқ қилишни режалаштирган тўрт ОАН жангариси ҳибсга олинди, аммо улар ҳибсга олинган пайтда улар ҳатто суиқасд режасини ишлаб чиқишга ҳам улгурмадилар.

2002 йил 6 июнда Арофат исроилликлар Рамаллоҳдаги қароргоҳида танк снарядларини отиб, уни ўлдирмоқчи бўлганини айтди. Унинг сўзларига кўра, ўша пайтда у пастки қаватда бўлган ва тасодифан қутқарилган.

2003 йил май ойида ФММ Ички ишлар вазирлигининг собиқ бошлиғи Ҳани ал-Хасан Арофат манзилига куйдирги бор посилка келганини, аммо хавфсизлик идоралари уни ўз вақтида зарарсизлантиришга муваффақ бўлганини айтди.

У иккита фалокатдан ҳам омон қолди:

1991 йилда, Форс кўрфази инқирози авжига чиққанида, Арофат автоҳалокатга учради. Унинг машинаси Амман-Бағдод трассаси бўйлаб кетаётганда бир неча бор ағдарилиб кетган. Арофат тирик қолди.

1992 йил 7 апрелда Арофат Судандан қайтаётган Ан-26 самолёти қум бўрони пайтида Ливияда қулаб тушди. Учувчилар ҳам, борт муҳандиси ҳам ҳалок бўлган, Арофат тирик қолган. Айрим жойлари лат еган ва шилинган ҳолда, у 13 соат давомида Саҳрои Кабир қумларида ёрдам кутди.

1996 йил 20 январда Арофат 87% кўпчилик овоз билан Исроил-Фаластин келишувларига мувофиқ тузилган вақтинчалик ташкилот ФММ раиси (президенти) этиб сайланди.

Ўлими

2004 йил 28 октябрда Ёсир Арофатнинг оғир касаллиги эълон қилинди; эртаси куни Исроил Арофатни хорижга олиб кетишга рухсат берди ва 29 октябрда Ёсир Арофат заҳарланиш ёки саратон касаллигига чалинганликда гумонланиб Париждаги «Percy de Clamart» ҳарбий госпиталига ётқизилди. Арофатнинг аҳволи ҳар соатда ёмонлашиб борарди. Кўп ўтмай у комага тушиб қолгани маълум бўлди ва унинг ҳаёти фақат ҳаётни қўллаб-қувватловчи ускуналар билан таъминланди. Ўлган раҳбар атрофида "унинг шериклари ва унинг ёш рафиқаси ўртасида псевдо-сиёсий кураш бошланди - аслида бу миллиардлаб долларлар учун кураш эди".

11 ноябр куни эрта тонгда Арофат ҳаётни қўллаб-қувватлаш ускунасидан узилган. Журналистлар томонидан шифохона шифокорларидан олинган норасмий маълумотларга кўра, Арофат ўлимининг асосий сабаби оғир турмуш шароити ва малакали тиббий ёрдамнинг етишмаслиги туфайли келиб чиққан жигар циррози эди. Бошқа версияга кўра, Арофат ОИТСдан вафот этган. Фаластин манбалари Арофатнинг ўлимида бир неча бор Исроилни айблаган. Уларга кўра, номаълум сабабдан вафот этган Арофат заҳарланган. 2013 йил ноябрь ойида чоп этилган Швейцария лабораторияси ҳисоботи натижалари Ёсир Арофатнинг полоний билан заҳарланганлигини кўрсатади.

2009 йилнинг авнуст ойида ФАТХ партияси съездида Арофатнинг ўлимида Исроилга қарши айблов расман эълон қилинди.

"Ал-Жазира" телеканали ташаббуси билан Лозаннадаги Швейцария радиофизика институти мутахассислари сиёсатчининг шахсий буюмлари, жумладан, кийим-кечак ва тиш чўткасини кўздан кечирди. Текширув шуни кўрсатдики, Фаластиннинг собиқ раҳбарининг қони, сийдиги ва терида кўп миқдорда полоний-210 радиоактив элементи бўлиб, бу ҳақида 2012 йил 3 июлда Қатар телевидениеси хабар берган. Мутахассисларнинг фикрига кўра, полоний-210 75 ёшли Арофатнинг соғлиғи кескин ёмонлашишига олиб келиши мумкин.

"Ал-Жазира" телеканалига кўра, 2013 йил 5 ноябрда чоп этилган ҳисоботда швейцариялик мутахассислар Ёсир Арофатнинг радиоактив полоний билан заҳарланиши ҳақидаги илгари айтилган версияларни тасдиқлаган, бу эса россиялик экспертларнинг экспертиза натижаларига зид. Аммо кейинроқ швейцариялик мутахассисларнинг фикрича, "полоний Ёсир Арофатнинг танасига табиий равишда кирган бўлиши мумкин", деган хабарлар пайдо бўлди.

Дафн этилиши

Шу куни жасад Қоҳира аэропортига етказилди, бу ерда турли мамлакатлардан таклиф этилган вакиллар у билан хайрлашишлари мумкин эди. Кейин тобут Миср вертолётлари орқали Рамаллоҳга етказилди. Айни пайтда исроилликлар дафн маросимининг қуролли тўқнашувларга айланиб кетишининг олдини олиш учун энг қаттиқ хавфсизлик чораларини кўрди. Шунга қарамай, оломоннинг нотинчлиги туфайли бир соат давомида дафн гуруҳи Арофатнинг жасади солинган тобутни машинадан олиб, дафн жойига олиб бора олмади.

Исроил хавфсизлик нуқтаи назаридан, Арофатнинг ал-Ақсо масжиди яқинида ёки Қуддуснинг бошқа жойида дафн этилишини рад этди. Исроил, шунингдек, унинг дафн қилиниши Фаластиннинг Шарқий Қуддусга даъволарини кучайтиради, деб қўрқарди. Арофат "вақтинчалик" Рамаллоҳдаги Муқатада дафн қилинди; Маросимда ўн минглаб фаластинликлар қатнашди. Арофат ёғоч тобутда эмас, балки тош тобутда кўмилган ва Фаластин вакили Соиб Эрекат, Арофат Фаластин давлати барпо этилгандан кейин Шарқий Қуддусда қайта дафн этилишини айтди. Арофат 13 ноябрь куни эрталаб соат 3:00 атрофида қайта дафн қилинди. 2007 йил 10 ноябрда Арофат вафотининг уч йиллиги арафасида Президент Маҳмуд Аббос унинг қабри ёнида унинг хотирасига бағишланган Арофат мақбарасини очди.