«Расулуллоҳ алайҳиссалом: «Дажжолга Асфиҳоннинг яҳудийларидан етмиш минги тайлисонларни кийиб олиб эргашадилар», дедилар». (Муслим)
Исфахон яҳудийлар жамоаси - Исфахон шаҳрида яшайдиган яҳудийлар.
Ривоятларга кўра, Исфахон шаҳрига Навухадназар Қуддусдан кўчирилган яҳудийлар томонидан асос солинган:
Бир гуруҳ яҳудийлар Бухт ан-Нассордан қўрқиб Байтул-Муқаддасдан қочиб кетишди. Улар Қуддус тупроғининг оз қисмини ўзлари билан олиб кетишди. Бутун дунёни кезиб, [ҳозирги] Исфаҳонга келдилар ва унинг ери Байтул Муқаддас юртига ўхшашлигини кўрдилар ва у ерда шаҳар қурдилар.
472 йилда Форс сосонийлари шоҳи Пероз маҳаллий оташпарастлик динининг икки руҳонийини ўлдиргани учун Исфахон яҳудийларининг ярмини қириб ташлади. Унинг буйруғи билан яҳудийларнинг болалари ота-оналаридан зўрлик билан тортиб олинди ва расмий оловга сиғиниш динининг бағрида тарбиялаш учун Horworm ибодатхонасига жойлаштирилди.
Мусо Хоренский ва Фавстнинг хабар беришича, Шопур (Сапор) II Арманистонда 70 мингга яқин яҳудийларни асирга олиб, Исфахон ва Сусианага жойлашди. Исфаҳон ўшанда “Jahudijah”, “ал-Яҳудийя” деб аталган.
Араблар истилосидан кейин ҳам Исфаҳондаги яҳудийлар кўпчиликни ташкил этиб, ўзига хос ал-Яҳудийя (“Яҳудийлар шаҳри”) шаҳрини ташкил қилдилар. Бутун ҳудуд Яҳудийистон деб аталган.
Тахминан 685-692 йилларда Исфахон яҳудийлари араб халифалигига қарши қўзғолон кўтардилар. Яҳудий етакчиси Абу Исо Исфаҳоний 10 минглик қўшин билан Исфаҳондан жангга чиқди, аммо Теҳрон жанубидаги Рай яқинида жангида мағлуб бўлди ва ҳалок бўлди.
Исфахонда 15 минг яҳудий истиқомат қилган, унга “сургун қилинганлар шаҳзодаси ҳокимияти билан Форс шоҳлигининг барча шаҳарларида яҳудийларни бошқарган” губернатор раввин Шалом бошчилик қилган. Исфахонлик раввин Сар-Шалом эксиларх тайинланиши билан Форсдаги барча яҳудий жамоалари учун масъул эди.
Сафавийлар сулоласи 1598 йилда Исфаҳонни пойтахт қилиб танлаганида, шаҳар иқтисодий юксалишни бошидан кечирди. Исфахоннинг яҳудий аҳолисининг аксарияти турли ҳунармандчилик ва зираворлар, заргарлик буюмлари ва тоʻқимачилик, асосан, ипак савдоси билан шуғулланган. Бироқ, бутун Форсда бўлгани каби, Исфахон яҳудийлари 17-асрда қаттиқ таъқиблар ва исломни мажбуран қабул қилишдан жуда кўп азоб чекдилар. Исфахон атрофидаги баъзи қишлоқлар аҳолиси ҳанузгача яҳудий-форс тилининг Исфаҳон лаҳжасида гаплашади ва яҳудийларнинг баъзи маросимларини кузатади.
Аббос I (1586—1629) саройида бўлган Шардин ўз асарида Исфахон яҳудийлари қандай шафқатсиз таъқибга учраганини тасвирлайди. Улар, айниқса, муртадлар Абул-Ҳасан ва Мўмин (Симон-Тоба бен-Довуд)дан азият чекдилар: улар бошларини қалпоқ билан ёпишга мажбур эдилар; Аббос I даврида яҳудийлар мажбуран Ислом динига киритилди, яҳудий китоблари дарёга ташланди. Конвертация қилганларга субсидия (эркаклар учун 400 франк, аёллар учун 300 франк) берилди.
Аббос II (1642-1666) даврида Исфахон яҳудийлари бундан ҳам қаттиқроқ таъқибларга дучор бўлганлар, улар форс-яҳудий шоири Бобай бен Лутф Кошонийнинг "Китоб-и Анусий" ("Мажбурий ўзгартириш китоби") китобидаги қофияли йилномасида батафсил тасвирланган.
Аббоснинг яҳудийларни илгари шаҳар марказида яшаб келган Исфаҳондан шафқатсизларча қувиб чиқаришини арман тарихчиси Аракел Даврижетси тасвирлайди.
Сефи II Сулаймон (1666—1694) ва Султон Ҳусайн (1694—1722) даврида ҳокимият яҳудийларни аянчли париялар мақомига туширган мутаассиб шиа руҳонийлари қўлида эди. Фақат Наср Эддин даврида маҳаллий яҳудийларнинг аҳволи бироз яхшиланди.
Нодиршоҳ номидан исфахонлик яҳудий Баба ибн Нуриел 1740 йилда Забур ва Беш китобни форс тилига таржима қилган.
Исфахон жамоаси ўз дин анъаналарига қатъий риоя қилган. Шаҳарда бир нечта ибодатхоналар, мактаблар ва жамоат муассасалари мавжуд эди.
Исфахонда караимларнинг кичик жамоаси ҳам бор эди.
18-аср охирида пойтахт Теҳронга кўчирилгандан кейин. Исфахон жамоаси ўзининг маданий ва сиёсий аҳамиятини йўқотди.
1850 йилда Бенямин II Исфаҳонда 400 яҳудий оиласи, 3 та синагога ва 8 та раввин топди.
Девид де-вет-Ҳиллел ва Э. Неумарк (1860–?) шаҳардаги яҳудий аҳолисини 300−400 оила деб ҳисоблаган.
Исфахон, ривоятларга кўра, Исфахон яқинида дафн этилган Асернинг қизи Сераҳининг мўъжизавий қабрига ибодат қилиш учун келган кўплаб яҳудий зиёратчиларни жалб қилди.
1901 йилда Бутунжаҳон яҳудий иттифоқи (“Алянс”) Исфаҳонда яҳудий мактабини қурди.
1907 йилда шаҳарда 6500 яҳудий яшаган, ўғил болалар (247 талаба) ва қизлар (96 талаба) учун 2 та Иттифоқ мактаби мавжуд эди.
1906 йилда конституциянинг эълон қилиниши ва Ризошоҳ Паҳлавий давридаги ижтимоий ислоҳотлар (1925—1941) Исфахон яҳудийларининг турмуш даражасининг ошишига ёрдам берди.
Иккинчи жаҳон уруши арафасида Исфахон яҳудий жамоаси Эрондаги энг йирикларидан бири бўлиб, 10 мингга яқин кишини ташкил қилган. Жамиятнинг иқтисодий аҳволи 1941 йилда Муҳаммад Ризо Паҳлавий ҳокимиятга келиши билан сезиларли даражада яхшиланган ва 1948 йилга келиб у 12 000 кишини ташкил этган бўлса-да, Исфахон яҳудийларининг катта қисми (80%) қашшоқлик шароитида яшаган.
1948 йилдан кейин Исфахон яҳудий аҳолисининг камбағал қисмини Исроилга қайтариш, шунингдек, Теҳронга кўчириш натижасида 1979 йилга келиб шаҳарда атиги 3 мингга яқин яҳудий қолди, уларнинг тахминан 10 фоизи моддий ёрдамга муҳтож эди. Тахминан 32% чакана савдо билан шуғулланган, 40% эркин касблар билан шуғулланган, яҳудийларнинг 26% ҳунармандчилик билан тирикчилик қилган.
Эронни республика деб эълон қилиб, Ҳумайний ҳокимиятни қўлга киритгач, Исфахон яҳудийлари ҳақидаги маълумотлар мунтазам келмай қолди. 2003 йил ҳолатига кўра, шаҳарда 15 минг яҳудий яшаган.
2011 йил ҳолатига кўра, шаҳардаги яҳудийлар сони 16 минг кишигача бўлган.
Исфахоннинг замонавий яҳудийлари орасида, масалан, Теҳрондаги Сапир яҳудий касалхонаси директори ва Эрон парламентидаги ягона яҳудий депутат доктор Сиамак Моссадекни номлаш мумкин.
