Ислом даставвал шаҳарлар цивилизацияси сифатида тарих минбарларига кўтарилди. Мадина жамоати (Мадина араб тилидан "шаҳар" деб таржима қилинади) диндорлар гуруҳининг биргаликда яшаши, ўзини ўзи бошқариш ва хўжалик фаолиятининг идеал шакли ҳисобланиши бежизга эмас.
Иккинчи рошид халифа Умар розияллоҳу анҳу янги ҳудудларда мусулмон жангчилар гарнизонларда яшашни буюрди. Бу гарнизонлар савдо ва бизнес ҳаёти қизғин бўлган мустаҳкам шаҳарларга айланди. Бу ерга олимлар, зиёлилар, ҳунармандлар оқиб келишган.
Бу ерда қуйидагиларни таъкидлаш керак. Кўчманчи цивилизациялар ҳеч нарса қурмаган ва шаҳар ҳаётидан узоқда бўлган деган нотўғри тушунча мавжуд. Бунинг акси! Улар бутун дунё бўйлаб ғоялар ва технологияларнинг двигателлари ва тарқатувчилари эди. Кўчманчи онгли одамлар уларни турли эҳтиёжларга мослаштирган, бу эса улардан ажойиб зукколик ва тезкорликни талаб қилган.
Кўчманчилик деганда биз дунё бўйлаб фаол кўчиб юрган ва саёҳат қилганларни ҳам тушунамиз.
Машҳур шаҳарларнинг аксарияти (Евроосиё доирасида) қалъалар сифатида ҳарбийлаштирилган патриархал, кўпинча кўчманчи қабилалар томонидан қурилган. Улар иккита белгиловчи функцияга эга эдилар - стратегик баландликларни назорат қилиш ва босиб олинган, асосан қишлоқ аҳолисидан солиқ ва ўлпон йиғиш маркази.
Шаҳар-қалъа бу ҳудудни ҳарбий отрядлар томонидан ҳужум қилиниши ва босиб олиниши фактига асосланган эди. Шунинг учун "баландликни" сақлашнинг стратегик функцияси бирламчи, иқтисодий таркибий қисм (ўлпон йиғиш, зарурий товарлар ишлаб чиқариш) иккинчи даражали эди.
Босқинчилар шаҳарни ўз ҳаётларининг марказига айлантиришга алоҳида эътибор беришмади. Ҳарбий онг учун унинг архетипик асоси, кенгайишнинг йўқлиги, ҳаракатни тўхтатиш, уфқни белгилаш - қабул қилиб бўлмайдиган ҳаёт стратегиясидир. Уларнинг ички тузилиши бошқача. Агар кшатрия жангчиси ўзининг тажовузкор миссиясини тўхтатган бўлса, у бошқа ижтимоий элементга айланарди. Ҳатто коҳинлар онгининг жарчиси Платон ҳам ўзининг "Политея" асарида бу ҳодисани аристократик жангчининг олигархга айланиши билан изоҳлаган.
Шаҳар-қалъанинг асосий аҳолиси, яъни шаҳарликлар аскарларнинг хизматкорларига айланган. Булар деҳқонлар эмас, Дон Кихот давридаги Санчо-Пансолар бўлиб, уларнинг вазифаси аскарларнинг ҳаётини тартибга солиш эди. Кейин улар цивилизация маконида ҳукмронликни қўлга киритган мустақил социологик бирликка айланди. Буржуа, яъни шаҳар аҳолиси.
Деҳқонлар ва бошқа одамлар оқиб келган шаҳарларни айнан кўчманчилар бунёд этган.
Немисларда шундай нақл бор: "Шаҳар ҳавоси сизни эркин қилади". Кўчманчилар эса эркинликка чанқоқ одамлар эди.
Вилланлар - қишлоқ аҳолиси - бу оқимга қарши эдилар, улар қоидага кўра, золимларнинг барча реакцион ва эркинликни бўғадиган ташаббусларининг асосини ташкил этардилар.
Европа ўз эркинлигига шаҳарларнинг феодалларга қарши курашида эришди.
Ҳуқуқлар борасида деталлаштирилган ва ҳокимлик функцияларига эга бўлганларнинг мажбуриятларини чеклаган замонавий Европа шу асосда юзага келган.
Фукидид буни формулада аниқ ифодалаган: полис - деворлар эмас, одамлардир.
Шундай экан, бу тенгламани шундай кўринишда ёзамиз: кўчманчилик-эркинлик-шаҳар-кураш-эркинлик.
Вилланларнинг элементар бутпарастлик концепциясига қарши шаҳар теологияси мавзусини ишлаб чиқишни бошлаш жуда муҳимдир. Айтганча, лотин тилида бутпараст фақат «pagan» деб аталган, бундан келиб чиққан "поганый" сўзи "қишлоқи" деб таржима қилинган. Гап шундаки, насронийлар қадимги даврларда шаҳарларда яшаган, қишлоқларда эса бутпараст аҳоли устунлик қилган.
Руслан Айсин
