Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. Қуёш ўраб қўйилганида,
Бу оят нутқнинг бошланиши эмас, лекин (инсонлар томонидан) олдин берилган саволнинг жавобидир. Савол кишилар ўзларининг амалларига қачон йўлиқишлари ҳақида бўлганга ўхшайди. Шунда «Қуёш ўраб қўйилганида» ояти нозил бўлган. Бунга ушбу «(яъни қиёмат куни ҳар бир) жон ўзи (шу кунучун) ҳозирлаб келган нарсани (яхши-ёмон амалларини саҳифасидан ўциб) билур»(Шу суранинг 14-ояти.) ояти далолат қилади.
Сўнгра «Қуёш ўраб қўйилганида» оятида ўша вақт (қиёмат)нинг ҳолатлари ва аломатларига ишора бордир. Бу ерда (қиёмат қойим бўладиган) вақт баён қилинмасдан (у кундаги қўрқинчли) ҳолатлар баён қилинганининг сабабини биз Инфитор сурасида баён қилиб ўтамиз.
[куввирот] сўзининг маъноси ҳақида турли хил фикрлар айтилган. Баъзи муфассирлар: «Бу араблашган форсча сўз бўлиб, арабчада [ғуввирот] (ботди) бўлади», деганлар.(Бу гапни Саид ибн Жубайр раҳматуллоҳи алайҳдан Ибн Жарир ривоят қилган. Ибн Жарир. «Жомиъул баён ан таъвили ойил Қуръон», 36-жилд, 405-бет. Яна буни Саид ибн Жубайр раҳматуллоҳи алайхдан Абд ибн Ҳумайд, ибн Абу Ҳотим ҳам ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 525-бет.) Бошқалари эса: [куввирот], яъни нури кетди деган маънодадир.
[кавварол лайла ъалан наҳаари](Яъни тунни кунга ўради.) дегани куннинг нури ва зиёсини кетказди, деган маънони беради», деганлар.(Бу гапни Қатода раҳматуллоҳи алайхдан Ибн Жарир ривоят қилган. Ибн Жарир. «Жомиъул баён ан таъвили ойил Қуръон», 36-жилд, 402-бет. Яна буни Қатода раҳматуллоҳи алайхдан Абд ибн Ҳумайд, ибн Абу Ҳотим ҳам ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 526-бет.) [ат-таквир] нарсанинг рангини кўзлардан яширишдир.
Яна бир таъвилда шундай дейилган: [куввирот аш-шамсу], яъни кетказилганлиги сабабли қуёшнинг нури кўзлардан тўсилди. Бинобарин, бу оятда қуёшнинг ташқи кўриниши ўчириб юборилиши, сўнг унинг ўзи ўзгариши ва сўниб, йўқ бўлиб кетиши хабар қилинаётган бўлиб чиқади.
Шундан келиб чиқиб, киши саллани бошга айлантириб ўраса ҳам [кавварол ъамаамата] дейилади.

[2]. юлдузлар ҳам (ўз фалакларидан) тўкилганида,
Яъни парчаланиб, тўкилиб тушганида. Бу худди «юлдузлар (ҳар томонга) сочилганида»(Инфитор сураси, 2-оят.) оятига ўхшайди.
Бир таъвилда бу оят: «Юлдузларнинг нури кетганида», - деб таъвил қилинган. Бинобарин, гўё аввал уларнинг нурлари кетади, кейин парчаланиб тўкилиб тушадилар».

[3]. тоғлар ҳам (ўз жойларидан) жилдирилганида,
Яъни тоғлар ўз ўринларидан суғурилиб, (ўз жойларидан) жилдириб юборилганда. Чунончи, Аллоҳ таоло бошқа бир оятда: «Сиз тогларни кўриб (мангу) қотиб турувчи, деб ўйларсиз. Ҳолбуки, улар уам худди булутлар (сузиб) юрганидек (ҳавода сузиб) юрарлар»,(Намл сураси, 88-оят.) - деган. Тоғлар ўз ўринларидан қўпорилгач, жуда кўпайиб кетадилар ва улар кўп бўлгани учун уларга қараган кишига уларнинг ҳаракатланаётгани сезилмайди. Шунинг учун ҳам у ҳаракатланиб турган тоғларни улар ўз ўринларида қотиб турибди, деб ўйлайди. Бу - тоғларда пайдо бўладиган илк ўзгаришдир. Кейин улар [касийбан маҳийлан]га,(Яъни тўзиб кетувчи қум тепаларга. Бу билан ушбу оятга ишора қилинмокда: «У кунда Ер ва тоғлар ларзага келар ва тоғлар тўзиб кетувчи қумтепаларга айланиб қолур». (Муззаммил сураси, 14-оят).) ундан кейин [кал ъиҳнил манфуш]га,(Яъни титилган юнг каби. Бу билан ушбу оятга ишора қилинмокда: «Тоғлар эса титилган юнг каби (ҳавода учиб юрадиган) бўлур». (Қориъа сураси, 5-оят).) кейин эса    [ҳабааъан мунбассан]га(Яъни титилган тўзон каби. Бу билан ушбу оятга ишора қилинмокда: «Тоғлар титилиб (тўзиб), тўзонга айланган (бўлур)». (Воқиъа сураси, 5-6-оятлар).) айланади ва тиниб йўқ бўлиб кетади.

[4]. (қорнидаги боласи) ўн ойлик бўғоз туялар ҳам қаровсиз қолганида,
Бу оятда зикр қилинаётган [ал-ъишор] ҳомиласига ўн ой тўлган бўғоз туя бўлиб, бундай туя ўз эгаси учун энг қимматбаҳо молдир. Аллоҳ таоло (бу оятда) ўша (қиёмат) кунда (ўзлари учун энг қимматбаҳо мол ҳисобланмиш ўн ойлик ҳомиласи бор) туяларнинг эгалари ўзлари билан ўзлари бўлиб қолганлари сабабли уларни қаровсиз қолдиришлари ва уларга қайрилиб ҳам қарамасликларини хабар бермоқда. Бу иш қуйидаги оятда айтилган ҳолатга ўхшайди: «Уни курадиган кунингизда ҳар бир эмизикли она эмизиб тургани (боласи)ниунутар.... ҳамда одамларни «маст» ҳолда кўрасиз».(Ҳаж сураси, 2-оят.)

[5]. ваҳший ҳайвонлар ҳам (бир жойга) тўпланиб қолганида,
Бир таъвилда оятдаги 4 Уқў-у [ҳуширот] сўзига «тўпланганида» деб маъно берилган(Ибн Жарир. «Жомиъул баён ан таъвили ойил Қуръон», 12-жилд, 460-бет.). Бу оятдаги «ҳайвонларнинг тўпланиши»ни икки хил тушуниш мумкин.
Биринчиси, уларнинг барчаси тўпланадида, ҳалокат етиб, йўқ бўлиб кетади.
Иккинчиси, ўлганларидан кейин қайта тирилишда тўпланади. Ана шунда улар борасида Аллоҳ таоло Ўзи истаганини қилади.
Демак, бу оятда ўша куннинг (қиёматнинг) қўрқинчи кучли эканининг, ҳатто бу қўрқинч ваҳший ҳайвонлар, қуёш, ой ва осмонларга ҳам таъсир этишининг хабари берилмоқда.

[6]. денгизлар куйдирилганида,
Бир таъвилда бу оятдаги [сужжирот] калимасига [фужжирот] деб маъно берилган(Бу гапни Заҳҳок раҳматуллоҳи алайҳдан Ибн Жарир ривоят қилган. Ўша манба, 36-жилд, 440-бет. Бу таъвилни Қатода раҳматуллоҳи алайҳдан Абд ибн Ҳумайд ҳам ривоят қилган. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 526-бет.) ва биз, Худо хоҳласа, бу калиманинг таъвилини кейинги ўринларда зикр қилиб ўтамиз.(Бу ерда Инфитор сурасининг 3-ояти назарда тутилмокда.)

[7]. руҳлар (қайтадан жасадларга) қўшилганида,
Бир таъвилда оятдаги [зуввижат] калимасига [қуринат] (қўшиб қўйилса) деб маъно берилган.(Шунга ўхшаш гапни Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан ибн Жарир ривоят қилган. Ибн Жарир. «Жомиъул баён ан таъвили ойил Қуръон», 36-жуз, 446, 451-бет. Абдураззоқ, ибн Абу Шайба, Саид ибн Мансур, Фарёбий, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим, Ибн Мардавайхдан ҳам ривоят қилинган. Ҳоким бу ривоятни саҳиҳ деган. Байҳақий, Абу Нуъайм ҳам ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 527-бет.)
Сўнгра «қўшиб қўйиш» маъноси борасида турли хил фикрлар мавжуд. Баъзи муфассирлар: «Ўз жуфти унга қўшиб қўйилади», деган. Яна баъзилари эса: «Ҳар ким ўз жамоасига қўшиб қўйилади. Масалан, кофирлар шайтонларга, шароб ичувчилар шаробхўрларга, зинокорлар зинокорларга қўшиб қўйилади», деб айтган. Аллоҳ таоло: «Кимки Раҳмон зикридан (Қуръон насиҳатларидан) кўр бўлиб олса (юз ўгирса), Биз унга шайтонни улфат қилиб кўйгаймиз, бас, у унга ҳамроҳдир... (ўша шайтонга крраб): «Қани энди, мен билан сенинг орамиз Шарқ билан Ғарбнинг орасидек узоқ бўлса. Бас, (сен) нақадар ёмон ҳамроҳ экансан!», дер»,(Зухруф сураси, 36-38-оятлар.) -дея хабар берган.
Бу оятда инсон бу дунёда ўзининг душмани худди ўзи каби азоб чекаётганини кўрганида ундан тасалли топса-да, (охиратда) дўзах азобини тортаётган киши ўзининг душманини ҳам худди ўзи каби дўзахда азоб тортаётгани ва ўзи сингари азобда қолиб кетганини кўриб ҳам ундан ҳеч қандай тасалли топмаслиги ва унга ҳеч қандай роҳат етмаслиги хабар қилинмоқда.

[8]. (Ҳар бир) тириклай кўмилган қиздан сўралганида

[9]. «не гуноҳи учун ўлдирилган?» - деб.
Баъзи қорилар [ва изал мавъудату саъалат] (ҳар бир) тириклай кўмилган қиз сўраганида), деб қироат қилганлар. Бундан кўриниб турибдики, савол эгаси тириклай кўмилган қизнинг ўзидир. Яъни у ўзини тириклай кўмганлардан: «Мени қайси гуноҳим учун ўлдирдингиз?» - деб, улардан қайси гуноҳ сабабидан ўлдирилгани ҳақида савол беради. Араблар қизларини (тириклай) кўмиб юборар эди. Бу сўз [ваъадтуҳу]дан олинган бўлиб, «уни дафн қилдим», деган маънони беради.
Сўнгра машҳур қироат: [суилат] бўлиб, уни уч хил тушуниш мумкин:
Биринчиси, «Тириклай кўмилган қизнинг қотиллари бу қиз қайси гуноҳ туфайли ўлдирилгани ҳақида сўраладилар». Бу Абу Убайднинг сўзидир.
Иккинчиси, тириклай кўмилган қиз уни кўмганларнинг ҳузурида қайси гуноҳи учун ўлдирилгани ҳақида сўралишининг эҳтимоли ҳам бор. Бу ердаги савол қизни тириклай кўмган кишилардан маълумот олиш ва аниқлик киритиш мазмунидаги савол эмас, балки уларни даҳшат ва қўрқувга солиб қўйиш учун бериладиган саволдир. Бу ҳам қуйидаги оят сингаридир: «Аллоҳ: «Эй Исо ибн Марям! Одамларга, сен Аллоҳни ҳўйиб, мени ва онамни икки илоҳ ҳилиб олингиз, деб айтдингми?» - деганида»? Исо алайҳиссалом бу ҳақда маълумот олиш ва ойдинлик киритиш учун сўралмайди. Аммо Исо алайҳиссаломнинг ўзи бизларни Аллоҳни қўйиб, ўзини ва онасини иккита илоҳ қилиб олишимизга буюрган, деб даъво қиладиганларни қўрқитиш ва даҳшатга соладиган қилиб, у кишидан сўралади.
Учинчиси, тириклай кўмилган қиздан «Даъвойинг борми ёки йўқ? Уларга қарши қандай даъвойинг бор?» - деб сўралиши, биринчи бўлиб унга савол берилиши ҳам жоиздир. Чунончи, бу ҳаётда ҳам «Бунга қарши қандай даъвонг бор?» деб биринчи даъвогарнинг ўзига савол берилишини кўрасиз.
«Не гуноҳи учун ўлдирилган?» оятига келсак, гўёки қиздан даъвоси ҳақида сўралганда: «Қайси гуноҳ учун ўлдирилдим?» - дейди. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!

[10]. Яна саҳифалар (номаи аъмол) очилганида,
Яъни уларда Одам болаларининг амаллари ёзиб қўйилган китоблар уларга ўнг ёки чап томонларидан берилаётган пайт улар ҳисоб-китоб учун очилганида.

[11]. осмон (Ер устидан) сидириб олинганида,
Бир тафсирда «(осмоннинг) пўсти арчилганида», деб маъно берилган. Бу ҳолат юлдузлар сочилиб кетиши ва қуёшнинг сўниши билан содир бўлади. Ана шунда осмон худди «мактуб ёзилган саҳифани ўраган каби ўраб»(Ушбу оятга ишора қилинмоқда: «У кунда Биз осмонни худди мактуб ёзилган саҳифани ўраган каби ўраб, биринчи марта қандай яратган бўлсак, (ўша яхлит ҳолига) қайтарурмиз». (Анбиё сураси, 104-оят).) қўйилади.
Бошқа бир тафсирда эса оятдаги [кушитот] сўзига [кушифат], яъни «очиб ташланса» маъносини бериб, бир нарсанинг устидаги ғилофи очиб ташлангани каби осмон ҳам очиб ташланади, деб таъвил қилинган.
Арабларда [кушитот], яъни шифт ўз ўрнидан суғуриб олингани каби «суғуриб олинди», деган гап бор.

[12]. дўзах (кофирлар учун) қиздирилганида,
Бу оятни икки хил кўринишда тушуниш мумкин. Биринчиси, дўзах янгидан қиздирилади ва унда янгидан қиздирилаётгани нинг аломати бор бўлади. Шунингдек, «денгизлар куйдирилганида»(Ушбу суранинг 6-ояти.) оятини ҳам «куйдириш» (қиёмат кунида) бошланади, ундан олдин ҳеч ҳам куйдирилмаган бўлади, деб тушунса бўлади.
Иккинчиси, бу ердаги «куйдириш» ва «қиздириш»дан олдинги (қиздирилган) ҳолатининг устига зиёда қилиниши назарда тутилаётган бўлиши ҳам мумкин. Бунинг далили «...ёнилгиси одамлар ва тош (бут ва санам)лардан иборат...»,(Бақара сураси, 24-оят, Таҳрим сураси, 6-оят.) оятидир. Ҳолбуки, дўзахнинг ёнилғиси ана шу иккисидан бошқа бўлган. Кейин унинг ёнилғисига инсонлар ва тошлар ҳам қўшилади.

[13]. жаннат (тақводорларга) яқин қилинганида,
Мазкур оятдаги [узлифат] сўзига [қуррибат] (яқин қилинганида) деб ҳам маъно берилган.(Бу гапни Робийъ ибн Ҳусайм раҳматуллоҳи алайхдан Саид ибн Мансур, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 526-бет.) Ў ҳолда яқинлаштириш жаннатга нисбат берилган бўлади. Чунки жаннат аҳли унга яқин келганларида жаннат ҳам уларга яқинлатилган бўлади.

[14]. (яъни қиёмат куни ҳар бир) жон ўзи (шу кун учун) ҳозирлаб келган нарсани (яхши-ёмон амалларини саҳифадан ўқиб) билур.
Яъни ҳар бир жон (шу кун учун) ўзи ҳозирлаб келган яхши-ёмон нарсани билур. Бу Аллоҳ таолонинг «Ҳар бир жон ўзи цилган яхши ва ёмон амаллари (номаи аъмолида) ҳозир қилинган Кунда (қиёматда)»(Оли Имрон сураси, 30-оят.) ояти сингаридир.
Ёки ҳар бир жон ўзининг елкасида туриб унинг амалларини ёзиб борган фаришталар ҳозир қилган нарсани билур (деган маънодадир).

[15]. Бас, қасамёд этурман қайта-қайта чиқиб (кўриниб) турувчи (юлдузлар) билан.

[16]. (бешта) яширинувчи сайёралар билан.
Бу оятда қасам ичилаётган нарсалар учта ҳукмни тақозо қилади:
Биринчиси, агар чуқур назар солинадиган бўлса, Аллоҳ таоло яратган бирор бир нарса йўқки, унда Аллоҳ таолонинг ягоналигига далил ва Унинг Парвардигорлигига (ишора қиладиган) аломат мавжуд бўлмаса.
Иккинчиси, (қасам ичилаётган нарсалар) Аллоҳ таолонинг Алим (илмли) ва Ҳаким (ҳикматли) Зот эканини тасдиқлайди.
Учинчиси, (қасам ичилаётган нарсалар) Аллоҳ таолонинг қудрат ва мутлақ ҳукмронлик эгаси бўлган Зот эканини тасдиқлайди.
Аллоҳ таолонинг қудрат ва мутлақ ҳукмронлик эгаси бўлган Зот эканини тасдиқлаши замирида қайта тирилиш бор деб эътиқод қилиш лозимлиги ётибди.
Аллоҳ таолонинг Алим (илмли) ва Ҳаким (ҳикматли) Зот эканини тасдиқлаши негизида эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ таоло тарафидан хабар берган барча нарсани тасдиқлаш лозимлиги ётибди. Унинг ҳикмат соҳиби бўлган Зот эканини тасдиқлаш остида ҳам қайта тирилишни исботлаш, шунингдек, (Аллоҳ таоло инсонларни) Аллоҳдан бошқасига ибодат қилишдан қайтариб, пайғамбар юборган деб эътиқод қилиш лозимлиги ҳам бордир.
Шундай экан, инсонлар (бу оятда қасам ичилаётган нарсаларга) чуқур назар солиб, уларнинг ишлари юзасидан тафаккур юритганларида эди, бу нарса уларни қайта тирилиш борлигига ишонишга ундаган ва Парвардигорни ягона деб ишонишга ҳамда Пайғамбарларни эътироф этишга чорлаган бўлар эди. Ана шунда улар Аллоҳга қўшиб яна бошқа олиҳалар ҳам бор, деб даъво қилмаган, қайта тирилишни инкор этмаган ва Пайғамбарни ёлғончига чиқармаган бўлур эдилар.
Бас, Аллоҳ таоло ўзининг ҳужжатларини таъкидлаш мақсадида ушбу нарсалар билан қасамёд қилди. Токи улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аллоҳ таоло ҳузуридан юборилган бир элчи эканини ёки Қуръон Унинг ҳузуридан нозил қилинган эканини ёхуд барча топшириқлар У зот томонидан берилаётганини ёки ушбу Пайғамбар У зот тарафидан юборилган эканини билиб қўйсинлар.
Ёки Аллоҳ таоло бу оятда «Сизнинг пайғамбарлигингиз юзасидан рўбарў бўлиб турган шак-шубҳа ва гумонлар йўқолиши учун кофирларга мана шу нарсалар билан қасам ичинг», деган маънода ўз Пайғамбарига таълим бераётган ва кофирлар-ни Ўзининг ҳужжатлари ҳамда оят-белгиларига назар солишга даъват қилаётган бўлиши ҳам мумкин.
Сўнгра шубҳаларни кетказиш, Аллоҳнинг ягоналиги, юборилган пайғамбарлар ва қайта тирилишни исботлашда нозик ва ингичка, қалин ва қуюқ, катта ва кичик ҳамда ошкора ва махфий нарсалар билан ичилган қасамларнинг барчаси бир-бирлари билан ҳамоҳанг келади. Ҳатто нозик нарсаларнинг ҳайратга соладиган тарафи қалин ва қуюқ нарсаларникидан кўра кучлироқ бўлади. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло (Қуръони Каримда) баъзан юлдузлар билан, баъзан туннинг зулмати, чошгоҳ ва Ўзи яратган нарсалар ичидан истагани билан қасам ичади. Чунки Аллоҳ таолонинг ягоналигига шоҳидлик бериш, Унинг Парвардигорлигини, илм, қудрат ва ҳукмронлик эгаси бўлган бир зот эканини тасдиқлаш борасида халойиқларнинг барчалари бир хилдирлар. Зеро, нозик ва махфий нарсаларнинг ошкора нарсалар билан туташадиган жойи бўлади. Шунинг учун ҳам махфий ва кўздан тўсилган нарсалар зикр қилинганида ошкора нарсалар ҳам зимдан уларнинг ичида зикр қилинаётган бўлади. Ошкора нарсаларнинг зикр қилиниши остида уларни йўқдан бор қилувчи Зот ҳам зикр қилинаётган бўлади. Бинобарин, (бу ва бундан бошқа оятларда Аллоҳ таоло яратган нарсалар билан) ичилаётган қасам аслида, Аллоҳ таоло билан ичилган бўлади.
Сўнгра (мазкур оятдаги)    [ал-хуннас] ва (ал-куннас] сўзлари юзасидан турлича фикрлар билдирилган. Абу Бакр Асам: «Албатта, [ал-хуннас] ва [ал-куннас] - булар кундузи кўздан пана бўлиб, кечаси пайдо бўладиган юлдузлардир», - деган. Ҳасан эса: [ал-хуннас] - ўз чиқиш жойларида чиқадиган, сўнг ўз ботиш ўринларида кўздан пана бўлиб ботиб кетадиган юлдузлардир. [ал-куннас] эса ўзининг чиқадиган ўринларида чиқадиган, сўнг кўздан пана бўлиб яна қайта ўз чиқиш жойларидан чиққунига қадар яширин турадиган юлдузлардир», - деган.
Бошқа бир таъвилда: [ал-хуннас] ва [ал-кун-нас] - булар бешта юлдузлар бўлиб, уларнинг осмонда ўз юрар йўллари бордир. Улар оқшом чоғи намоён бўлади ва кундузи кўздан йўқолади. Бошқа юлдузлар эса ўз ўринларида барқарор туради», дейилган.(Бу гапни Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан Асбағ ибн Наботанинг йўли орқали ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 528-бет.)
Сўнгра [ал-хунус] ва [ал-кунус]лар битта нарсадир. У ҳам бўлса, ўзининг ботадиган ўринларига ботиб, уларга кириб кетишдир, деган таъвил ҳам мавжуд.
Бошқа бир таъвилда: [ал-кунус] кўздан пана бўлиш, ғойиб бўлиш, [ал-хунус] эса ортга чекиниш маъносидадир», дейилган.
(Наҳв фани уламоларидан бири) Фарро: «Улар бешта юлдуз бўлиб, ўзларининг сайр йўлларига кириб кўздан пана бўладилар ва яна ортга қайтадилар», - деган.
Каъб ривоят қилган ҳадисда: «Худди қайта-қайта кўриниб турувчи ва яширинувчи сайёралар каби дўзах олови ҳам чиқиб уларни ўз ичига тортиб олади ва яна ортига қайтади», дейилган.
Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг: [ал-хуннас] ва [ал-куннас] инсондан беркинадиган ва ўз инларига кириб ғойиб бўладиган ҳайвонлардир», дегани ривоят қилинган.(Бу гапни Ибн Жарир ривоят қилган. Ибн Жарир. «Жомиъул баён ан таъвили ойил Қуръон», 36-жилд, 488-491-бет. Яна буни Абдураззоқ, Саид ибн Мансур, Фарёбий, Ибн Саъд, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Абу Ҳотим, Ибн Мунзир, Табароний ҳам ривоят қилган. Ҳоким бу ривоятни саҳиҳ деган. Суютий. «Ад-дур ал-ман-сур», 6-жилд, 530-бет.)
Уларнинг маъноси нима бўлишидан қатъи назар барчалари биз юқорида зикр қилиб ўтган жиҳатларга далолат қилувчидир.

[17]. ўз зулмати билан келиб-кетаётган тун
Бир таъвилда: «Кириб келаётган тун», дейилган бўлса, яна бошқасида «кетаётган тун», деб маъно берилган.(Бу гапни Мужоҳид раҳматуллоҳи алайхдан Ибн Жарир ривоят қилган. Ўша манба, 36-жилд, 506-бет. Мужоҳид раҳматуллоҳи алайхдан буни Абд ибн Ҳумайд ҳам ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 530-бет.)

[18]. ва (отаётган) тонг биланки,
Яъни отаётган ва кўтарилиб келаётган тонг билан. Кечанинг кириб келиши ва кундузнинг бошланишида Аллоҳ таолонинг қудрати ва мутлақ ҳукмронлигининг исботи бордир. Чунки тун ўзининг зулмати билан ўраб олганида барча нарсаларнинг юзларини кўздан тўсиб қўяди. Ҳатто бирор киши унинг тўсишидан қочадиган жой топа олмай қолади. Буларнинг барчаси қисқа фурсат ичида содир бўлади.
Сўнгра кундузи бошлангач, нарсаларнинг юзларидаги ўша пардани ечиб ташлайди. Агар бирор киши ҳар хил йўллар ва воситалар ёрдамида барча нарсаларни ўраб кўздан пана қилиб қўйишни истаса, бунинг уддасидан чиқмаган бўлур эди. Борди-ю, нарсаларнинг юзларидаги ўша зулмат пардасини ечиб оламан дейдиган бўлса ҳам, бу иш унинг қўлидан келмаган бўлур эди.
Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло буларни эслатиб ўтмокдаки, куч-қудрати шу даражага етган Зотни (Аллоҳни) ҳеч бир иш ожиз қолдира олмаслигини, қайта тирилтириш ҳам Унга қийин иш эмаслигини, аксинча, У халойиқларни қайта тирилтириб, ҳаёт бахш этишга қодир бўлган Зот эканини улар яхши билиб қўйсинлар.

[19]. албатта, у (Қуръон) бир улуғ элчи (Жаброил Аллоҳ ҳузуридан келтирган ваҳий) сўзидир.
Демак, юқоридаги оятлар билан ана шу ва «Сизларнинг соҳибингиз (Муҳаммад) мажнун эмасдир»' деган сўзни айтиш учун қасам ичилган.
Сўнгра Аллоҳ таолонинг «Албатта, у (Қуръон) бир улуғ элчи (Жаброил Аллоҳ ҳузуридан келтирган ваҳий) сўзидир», - деган сўзининг маъноси қуйидагичадир: «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам сизларга олиб келган бу нарсани (Қуръонни) ўз Раббининг ҳузурида улуғ бўлган бир элчи - Жаброил алайҳиссаломдан қабул қилиб олгандир».
Бу оятда Қуръонни элчига нисбат берилмоқда. Чунки у элчининг оғзидан эшитилган, унинг ўзи тарафидан юборилган эмас.
Аллоҳ таоло бошқа бир оятда: «Токи у Аллоҳнинг каломини эшитсин»,(Шу суранинг 22-ояти.) (Тавба сураси, 6-оят.) - деб маъқуллаш йўли билан Қуръонни Аллоҳнинг каломи деб атаган.
Ёки Қуръоннинг ибтидоси Аллоҳ таолонинг ўзига бориб етгани учун ҳам (уни Аллоҳнинг сўзи деб атаган). Эшитилган нарса Унинг каломи бўлиши мумкин эмас. Масалан, «Бу - Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг сўзидир, бу - фалончи шоирнинг сўзидир», дейилади. Аслида, сиз эшитган сўз уларники бўл-майди. Бироқ унинг ибтидоси ўша зотларга бориб етгани учун ҳам уларга нисбат берилмокда. Худди шу сингари (Қуръон ҳам) Аллоҳнинг каломи деб аталди. Чунки у Аллоҳнинг каломига далолат қилади. Чунки унинг ибтидоси Аллоҳга бориб етади. Қуръон Унинг каломининг ўзгинаси бўлиши мумкин эмас.

[20]. (Жаброил) қувватли, Аршнинг соҳиби (Аллоҳ) наздида мартабали,
Жаброил алайҳиссаломнинг қувватли деб васф қилинишида иккита фойда мавжуд. Биринчиси, биз юқорида айтиб ўтган сўзларда келганидек, унда жинлар, шайтонлар ва инсонлардан иборат бўлган дин душманлари тарафидан Қуръонга киритилиши мумкин бўлган ўзгартиришлардан ҳимояда эканлиги, уни Жаброил алайҳиссалом ўзининг куч-қуввати билан душманлардан ҳимоя қилиши, натижада улар Қуръонни ўзгартириш ва бошқасига алмаштириш имконига эга бўлмасликлари баён қилинмоқда.
Шунингдек, оятда Жаброилнинг ўзини ишончли деб ҳам васф қилинган. Бундан мақсад - халойиқларни унинг ишончли зот эканига ишонтиришдир. Иккинчиси, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга душман бўлган зотларни қўрқитиб, огоҳлантириб қўйиш маъносида Жаброилни кучли, қувватли деб ҳам васф қилинмоқда. Яъни агар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга қасд қилишни истайдиган бўлсангиз, у билан бирга бўлган зот (Жаброил) сизларнинг ёвузликларингиз ва макру ҳийлаларингиздан уни ҳимоя қилади, деб хабар беряпти.
Ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васал-лам Жаброил алайҳиссаломга: «Аллоҳ таоло сизни қувватли деб сифатлаган. Айтингчи, қувватингизнинг таъсири қанчалик?» -деганларида у шундай жавоб қилган экан: «Аллоҳ таоло менга Лут қавмини ҳалок қилишни амр қилганида бир қанотим билан уларнинг қишлоқларини таг-туги билан қўпориб олиб осмонга кўтардим-да, чаппа қилиб ағдариб ташладим».(Шу сингари гапни Ибн Асокир Муовия ибн Қурра розияллоҳу анҳудан ри-воят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 530-бет.)
Жаброилнинг куч-қувватини билишнинг бизга керакли ери йўқ. Биз Аллоҳ таолонинг Жаброилнинг куч-қувватини зикр қилишида қандай маъно ва ҳикмат борлигини билишимиз керак, холос.
Аллоҳ таолонинг «Аршнинг соҳиби (Аллоҳ) наздида мартабали», - деган сўзидаги Аршдан мулк назарда тутилган бўлиб, унинг маъноси - «Мулк эгасининг наздида мартабали, яъни қудрат ва мартаба эгаси» деганидир. Бир таъвилда: «Арш - бу тахтдир», дейилган. Бинобарин, оятнинг таъвили: «Подшолик тахти уники бўлган Зотнинг наздида у мартабалидир», бўлади.

[21]. у жойда (фаришталар томонидан) итоат этилувчи ва ишончли зотдир.
Бир таъвилда: «Жаброил алайҳиссалом инсонларга юборилган элчи бўлгани каби фаришталарга ҳам юборилган элчидир», - дейилган. Агар шундай бўлса, демак, бу оятда баъзи кофирлар ибодат қиладиган фаришталар ўзларига буюриладиган ва ўзлари қайтариладиган ишларда Жаброил алайҳиссаломга итоат қилишларининг хабари берилаётган бўлади. Агар шундай бўладиган бўлса, уларга нима бўлганки, Жаброилга итоат қилишдан юз ўгирадилар, унинг фармонларига итоатсизлик қиладилар?!
«У жойда ишончли зотдир». Яъни фаришталар Жаброилга ишонадилар. У ўзларига олиб келган бирор нарса хусусида ундан шубҳаланмайдилар. Шундай экан, Пайғамбарга олиб келган ваҳий борасида мана бу кофирлар қандай қилиб ундан шубҳа қиладилар?!

[22]. Сизларнинг соҳибингиз (Муҳаммад) мажнун эмасдир.
Муфассир уламоларидан баъзилари: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброил алайҳиссаломни асл суратида кўриб, беҳуш бўлиб йиқилганларида кофирлар у зот алайҳис-саломни жиннига чиқардилар. Жаброил алайҳиссалом ҳар гал ваҳий олиб келганида у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юзларининг ранги ўзгарар эди. Шу сабабли мушриклар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни жиннига чиқаришар эди», - деганлар.
Яна айрим муфассирлар шундай дейдилар: «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ер аҳлига қарши чиққанлари учунгина кофирлар у зотни жиннига чиқардилар. Ер аҳли орасида золимлар, фиръавнлар бор эдики, уларнинг одатлари ўзларига қарши чиққан кишиларни қатл қилиш ва азоблаш эди. Бинобарин, у зот алайҳиссаломнинг бу ишлари ўз жонларини хатарга қўйиш билан баробар эди. Негаки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам кучлари етмайдиган кишиларга қарши душманлик билан чиққан эдилар. Ким ўзининг кучи етмайдиган кишига қарши борса ва унга нисбатан душманлик бошласа, бу унинг аҳмоқлиги ва жиннилигидан дарак бериши дунё ҳаётида ҳар доим ҳам шоҳиди бўлиб туриладиган ҳолатдир. Улар худди ана шунинг учун ҳам Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни жиннига чиқардилар».
Яна айрим муфассирларнинг айтишларича, кофирлар Пайғамбар алайҳиссаломни биз айтиб ўтган сабаблар туфайли жиннига чиқарган эмаслар. Лекин улардаги қаттиқ аҳмоқлик уларни шу ишга ундаган ва улар Пайғамбар алайҳиссаломни бир жиннига, бир сеҳргарга чиқарганлар. Бир гал: «Унга (Муҳаммадга Қуръонни) бирор одам ўргатмоқда»,(Наҳл сураси, 103-оят.) - деган бўлсалар, бошқа гал: «Бу фақат бир уйдирмадир»,(Сод сураси, 7-оят.) - деганлар. Демак, кофирлар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни биз юқорида зикр қилиб ўтганларнинг барчасига нисбат берганлар. Улар бу ишни у зот алайҳиссаломнинг ишлари ҳақида баҳс олиб борганлари учун эмас, балки аҳмоқлик ва саркашлик юзасидан қилганлар. Кўрмаяпсизми, улар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни бир сафар жиннига чиқарган бўлсалар, бошқасида сеҳргарга чиқарганлар. Ҳолбуки, бу икки иш бир-бирига тескаридир. Чунки сеҳргар бу - илмнинг юқори чўққисига чиққан киши бўлса, жиннилик бу - нодонликнинг энг сўнгги нуқтасидир. Агар кофирлар бу гапларни (Пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳолатлари ҳақида) изланиш олиб бориш ва тадаббур юритиш ортидан айтган бўлганларида Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашишларини истамаган кишиларга ўзларининг нодонликлари намоён бўлиб қолмаслиги учун уларнинг гап-сўзлари ҳар хил чиқмаган бў-лар, аксинча, уларнинг барчалари битта сўз устида келишиб олиб, (одамларга Пайғамбар алайҳиссалом олиб келган динни) чалкаштириб кўрсатишлари самара бериши ва натижада одамларни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашишдан тўсишдек мурод-мақсадларига эришиш учун ўшанга қараб гапирган бўлар эдилар.
Уларнинг «Унга (Мууаммадга Қуръонни) бирор одам ўргатмоқда»(Наҳл сураси, 103-оят.) (Сод сураси, 7-оят.) ва «Бу фақат бир уйдирмадир»? деган даъволари ҳақидаги фикр ҳам худди шу сингаридир. Яъни уларнинг гап-сўзлари бир хил чиқмади. Чунки Қуръоннинг уйдирма ва бўҳтон экани у зот алайҳиссаломнинг мустақил равишда олим ва бошқаларнинг таълим беришидан беҳожат бир инсон эканликларини исботлайди. У зотнинг бошқа бировдан таълим олишга муҳтожликлари эса ожизликларини ва ўзларича уйдирма тўқишдан бехабар илмсиз эканликларини исботлайди. Демак, бу гап-сўзларнинг барчаси шунга далолат қиладики, кофирлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни у зотда намоён бўлган белгиларга асосланиб жиннига чиқармаганлар. Бироқ ақлсизлик ва саркашлик қилиб, ўз хаёлларига келган ҳар қандай айб билан у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга бўҳтон қилаверишган.
Агар улар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброил алайҳиссаломни асл суратида кўрган пайтларида ҳушларидан кетиб йиқилганлари учунгина у зотни жиннига чиқарган бўлсалар, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга шундай бир нарсани (Қуръонни) олиб келган эдиларки, агар улар ана шу нарса ҳақида тафаккур юритганларида ўз соҳибларининг жинни эмаслигини албатта билиб олган бўлар эдилар. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай деган: «Мен сизларга факрт биргина нарсани - Аллоу учун жуфт ҳолда ва якка ҳолингизда туришга, сўнгра тафаккур ҳилингиз, деб насиҳат крлурман. Соҳибингиз (Муҳаммад)да ҳеч цандай жиннилик йўқдир».(Сабаъ сураси, 46-оят.)
Бунинг боиси шуки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам кофирларга инсонлар ва жинларнинг донишмандларини ҳам худди ўзи сингарисини олиб келишдан ожиз қолдирадиган бир ҳикматни олиб келган эдилар. Уларга аҳли китоблар унга ўхшаганини олиб келишдан ожиз қолган бир Китобни олиб келган эдилар. Бинобарин, улар Қуръон ҳақида тафаккур юритганларида, унинг мажнунлар қиладиган ишлар ва уларнинг илмларидан эмаслигини, аммо у Аллоҳнинг ҳузуридан келган бўлиб, у билан Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни улуғлаб қўйганлигини албатта билиб олган бўлар эдилар.
Агар кофирлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни (уларга қарши чиқиш билан) ўз жонларини хатарга қўйганлари сабабли жиннига чиқарган бўлсалар, Аллоҳга шукрки, у зотга макр қилишга ҳам, у зотни ўлдиришга ҳам муяссар бўлган эмаслар. Аксинча, Аллоҳ таоло Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни улардан ғолиб қилиб қўйди. У зот олиб келган динни барча динлардан устун қилиб қўйди. Шундай экан, уларнинг Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни жиннига чиқаришга сабаб қилиб олган ўша қарашлари у зотнинг чиндан ҳам Расул эканликларининг нишонаси ва ҳақиқатан ҳам Набий эканликларининг аломатидир.

[23]. Дарҳақиқат, уни (Жаброилни баҳайбат суратда) аниқ уфқда кўрди.
Ҳасан шундай деган: «Албатта, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз Раббисини қалблари билан кўрганлар. Яъни Унинг Азамати (буюклиги) ва ҳукмронлигини ҳеч бир жиҳатдан ўхшашсиз кўрганлар. Оятда бу кўриш «уфқ» билан хослаб зикр қилинди. Чунки баракотлар, фаришталар ва барча турдаги яхшиликлар уфқдан нозил бўлади. Бу ўриндаги «уфқ»дан мурод, барча маконлардир».
Ундан (Ҳасандан) бошқа муфассирлар бу оятни «Дарҳақиқат, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброилни кўрганлар», деб тафсир қилишган.(Бу гапни Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан Абдураззоқ, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир, Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 530-бет. Ибн Аббос, Икрима, Қатода, Шаъбий розияллоҳу анҳум ва бошқа муфассирларнинг ҳам гапи шудир.)
Айтишларича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброил алайҳиссаломдан: «Сизни асл суратингизда кўрай», - деб сўраганларида у: «Ер мени сиғдирмайди. Аммо Бомдод намозини ўқиб бўлганингизда осмоннинг уфқига қаранг. Ана ўша ерда мени кўрасиз»,(Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу шундай деган: «Албатта, Муҳаммад соллал-лоҳу алайҳи васаллам Жаброилни унинг асл кўринишида бор-йўғи икки марта кўрганлар, холос. Биринчиси - ундан ўзини кўрсатишни сўраганларида Жаброил ўзини у зотга кўрсатган ва бутун уфқни тўсиб қўйган. Иккинчиси - Жаброил алай-ҳиссалом Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни олиб Меърожга кўтарилганида (уни асл кўринишида кўрганлар)». Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 1-жилд, 407-бет. Шунингдек, «Ван-нажм» сураси, 7-оятининг тафсирига ҳам қаранг.) - деб жавоб қилган. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброил алайҳиссалом айтганидек иш тутгач, уни асл кўринишида кўрганлар. Сўнг у камон ўқи етадиган ёки ундан ҳам яқинроқ масофада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга яқин келган. Оятда уфқ зикр қилинганининг боиси шуки, узокда турган нарсани Ернинг бошқа томонларидан кўришнинг имкони йўқдир. Шунинг учун ҳам бу оятда уфқ алоҳида тилга олинган. Зеро, узоқда турган нарсани худди шу тарзда кўриш мумкин бўлади. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!

[24]. У (Муҳаммад) ғайбга (ваҳийга) бахил ҳам эмасдир.
Бир қироатда бу оятдаги [донийн] калимасини [зо] ҳарфи билан ([зонийн]) ўқилган. Абу Убайда шундай деган: [зонийн] деб ўқиш тўғрирокдир. Чунки [зонийн] айбдор, шубҳали, ишончсиз дегани бўлса, [донийн] бахил одам деганидир.(Қаранг: Абу Убайда. «Мажозул-Қуръон». 2-жилд, 292-бет.) Ҳеч ким Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни бахилликда айблаган эмаски, бу оят орқали у зотнинг бахил эканликлари инкор қилинаётган бўлса. Улар: «Унга (Муҳаммадга Қуръонни) бирор инсон ўргатмоқда»,(Наҳл сураси, 103-оят.) у Аллоҳнинг ҳузуридан келган эмас, деб Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни ғайб - Қуръон борасида айблар эдилар. Шунингдек, улар: «Бу (Қуръон) фақат (Муҳаммад) ўзи тўқиб олган бир уйдирмадир»,(Фурқон сураси, 4-оят.) - дер эдилар. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломни улар айтаётган сифатлардан поклаб «у (Муҳаммад) ғайбга (ваҳийга) ёлғон тўқиш билан айбланган ҳам эмасдир», деди.
Ушбу сўзни [дод] билан ўқиганлар учун бу сўз бир нечта маъноларни ифодалайди. Уларнинг бири Абу Бакр Асам айтганидек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у зотдан бошқа уламолар сингари Аллоҳ таоло ўзига ўргатган илмдан бирор нарсани саҳобаларининг ҳеч биридан қизғонган (бахиллик қилган) эмаслар. Зеро, уламолар ўз олдиларига келиб-кетиб юрган кишига - бир кун келиб, унга керак бўлмай қолмаслик учун - ўзларидаги илмнинг ҳаммасини ҳам ўргатишни истамайдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эса, ўзларига билдирилган барча илмларни саҳобаларига ўргатишни истар, улардан ҳар бирига ўзларининг тоқатларига қараб таълим берар, илмни қизғониб, бахиллик қилиш билан уларга таълим беришдан бош тортмас эдилар.
Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматлари орасида «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларидан баъзи бирларини танлаб олиб, улардан бошқаларга маълум бўлмаган нарсаларни уларга таълим берганлар», дея даъво қиладиган кишилар пайдо бўлишини билганлиги боис у зотни (бахилликдан) йироқ деб сифатлаётган бўлиши ҳам мумкин. Кишининг ўзидаги илмни баъзилар қолиб, баъзиларга таълим бериши бу дунёда бахиллик ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таолонинг «У (Муҳаммад) ғайбга (ваҳийга) бахил ҳам эмасдир», деган сўзида бундай даъво қилувчиларни ёлғончига чиқариш бордек гўё. Бу Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Ойни куриб рўза тутинглар ва ойни кўриб огизни очинглар»,(Имом Бухорий. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ». Рўза китоби, 11-бет. Имом Муслим. «Ас-саҳиҳ». Рўзалар китоби, 4-бет.) деган ҳадисларига ўхшайди. Гўёки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз умматлари ичида Рамазон ойи бошланишидан олдин рўза тутишни бошлайдиган кишилар бўлишини билганлари учун ҳам шу гапни айтгандек. Демак, у зот алайҳиссалом ҳакни топгани учун эмас, балки хато ёки жоҳиллик юзасидан Рамазон ойи келмай туриб, рўза тутадиган кишиларнинг ишлари хато эканини билдириб қўйиш учун шу гапни айтганлар. Биз тепада айтиб ўтган масала борасидаги ҳукм ҳам ана шу асосдадир.
Сўнгра муфассирлар бу оятдаги [ал-ғойб] сўзини Қуръон деб таъвил қилдилар.(Бу гапни Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан Саид ибн Мансур, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир, Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 531-бет. Қатода ва Зарр ибн Ҳубайшнинг ҳам сўзи шудир.) [ал-ғойб] бизнинг наздимизда Қуръондир. Ундан ташқари, Аллоҳ таоло Ўзининг Пайғамбари соллаллоҳу алайҳи васалламни хабардор қилган бошқа нарсалар ҳам.
Учинчиси, оятдаги [ад-донну] калимасининг маъноси Аллоҳ таоло Ўз Пайғамбари соллаллоҳу алайҳи васалламни у билан икром қилган шафоат бўлиши ҳам мумкин. У ҳолда (бу оятнинг маъноси) «У шафоат қилишда ўз умматларининг баъ-зилари қолиб, баъзиларини ажратиб олмайди. Балки уларнинг ҳаммаларини шафоат қилади», дегани бўлади. Бинобарин, бунда у зотга эргашишга ва у зотга итоат қилиш учун бўйин эгишга тарғиб мавжуддир.
Бу оятга яна бир маъно бериш мумкин. У ҳам бўлса, «У Аллоҳ таоло ўзига ато этган неъматларнинг шукрини адо этишда бахил эмасдир», деган маъно. Чунки у зотнинг олдинги ва кейинги гуноҳлари кечирилгандир. Аксинча, у зот ўзларига берилган неъматларнинг шукрини қилишда шу даражада жидду жаҳд қилганларки, қиёмда кўп турганларидан оёқлари шишиб кетганлиги, ҳатто у кишига: «Ахир Аллоҳ Сизнинг аввалги ва охирги гунохдарингизни кечирган эмасми?» дейилганида: «Шукр қилгувчи банда бўлмайми?!»(Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 4-жилд, 255-бет, 6-жилд, 115-бет. Имом Бухорий, «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ», Тафсир китоби, 2-жилд, 47-бет. Ибн Можа. «Сунан», 200-бет. Имом Термизий. «Сунан», Намоз китоби, 187-бет. Имом Насоий. «Сунан», 17-бет.)- деганликлари зикр қилинган.

[25]. У (Қуръон) қувилган (малъун) шайтоннинг сўзи эмасдир.
Бу оятни икки хил тушуниш мумкин. Биринчиси, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам сизлар айтгандек, инсонлардан бўлган шайтон ҳам эмас, мажнун ҳам. Аксинча, у зот саховатли Расул (Аллоҳнинг элчиси)дир.
Иккинчиси, (Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам) сизларга келтирган Қуръони Каримни коҳинлар ва сеҳргарлар уларнинг сўзларидан ол(иб гапир)ганлари каби шайтонлардан ҳам, улар тарафидан бўлганлардан ҳам олиб ўрганган эмас. Балки у (Қуръон) Аллоҳ таоло ҳузуридан оламларга юборилган бир эслатма бўлиб, уни куч-қудрат соҳиби бўлган Руҳул-амийн - ўта ишончли Жаброил олиб тушган ва унга шайтонларнинг қўллари етмаски, уни ўзгартирсалар ва (бошқасига) алмаштирсалар.

[26]. Бас, сизлар (уни инкор этиб) қаёққа кетмоқдасиз?!
Яъни «Бас, у (Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам) сизларга Аллоҳга итоат қилишингиз ва эргашишингизни лозим қилиб қўядиган нарсани олиб келгани ҳолда, Унга итоат қилиш, эргашиш ва бўйсунишдан (юз ўгириб) қаёққа кетмоқдасиз?!»
Сўнгра бу оятнинг биз ҳозир айтиб ўтгандан бошқа бир нечта маънолари ҳам бор. Шулардан бири: «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзи олиб келган бу Қуръонни Аллоҳ таолонинг ҳузурида улуғ бир Элчидан қабул қилган. Шундай экан, сиз унга имон келтирмасангиз ва уни қабул қилмасангиз, демак, сизлар лаънатланган шайтоннинг сўзи томонга кетган бўласиз, холос».
«Бас, сизлар (уни инкор этиб) қаёққа кетмоқдасиз?!» оятини «Агар сизлар Аллоҳ таолога имон келтирмасангиз, қайта
тирилишни инкор қилсангиз ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сизларга хабар берган нарсаларда у зотга ишонмасангиз, қачонки, у зот сизларни огоҳлантирган нарса (азоб) бошингизга тушган вақтда кимдан паноҳ сўрайсиз ва кимга илтижо қиласиз?!» деб ҳам тушуниш мумкин.
Бу ҳам Аллоҳ таолонинг: «(Кофирларга) айтинг: «Хабар берингизчи, агар Аллоҳ мени ва мен билан бирга бўлган кишиларни ҳалок ҳилса ёки (ҳалок ҳилмай) бизларга шафҳат ҳилса (Узининг ихтиёридадир). Аммо кофирларни (сизларни) аламли азобдан кимҳимоя ҳилур?!»(Мулк сураси, 28-оят.) деган сўзига ўхшайди.
Ёки: «Агар сизлар Аллоҳ таолога имон келтирмасангиз, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам сизларга оят-мўъжизалар олиб келгани боис сизларнинг наздингизда унинг ростгўйлиги ўз исботини топиб бўлганига қарамай, у келтирган нарса (Қуръон)га эргашмасангиз, ана шундан кейин қайси томонга кетасизлар?!» Бу Аллоҳ таолонинг «Ундан (Қуръон инкоридан) кейин (яна) ҳайси гапга ишонар ҳам эдилар?»(Аъроф сураси, 185-оят. Мурсалаат сураси, 50-оят.)деган сўзига ўхшайди.

[27]. У (Қуръон), ҳақиқатан, бутун олам (халқи) учун эслатмадир.
Яъни у олам халқи учун панд-насиҳат ва эслатма бўлиб, ўз ҳолларида қилишлари лозим бўлган нарсаларни уларга эслатади. Олинадиган ва сақланиладиган нарсаларни ҳамда оқибатлари нима бўлишини уларга баён қилиб беради.
Ёки «бутун олам (халқи) учун эслатмадир» ояти «бутун олам халқи учун шарафдир. Қуръон туфайли уларнинг қадрлари юксалади ва улар ана шу Қуръон сабабли бошқалар улардан намуна олиб ортларидан эргашадиган пешволарга айланадилар. Одамлар улардан таълим олиш мақсадида уларнинг олдиларига қатнаб юрадилар», деган маънода бўлиши мумкин. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!

[28]. Орангиздаги тўғри йўлда бўлишни хоҳлаган кишилар учун (албатта).
Бу оятнинг маъноси шуки, яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир, ушбу Қуръон бутун олам халқлари орасидан тўғри йўлда бўлишни истаган кишилар учун бир эслатмадир. Бинобарин, у аслида эслатмадир, мўъжизадир, ҳидоятдир. Аммо бу эслатмадан тўғри бўлишни истаган киши манфаат олади, ҳидоят талабида бўлган киши у сабабли ҳидоят топади. Аллоҳ таоло: «... тақводорлар учун ҳидоят (манбаи)дир»,(Бақара сураси, 2-оят.) деган. Қуръон аслида ҳидоят манбаидир. Бироқ унинг ҳидояти билан тақводорлар ҳидоят топадилар. Тақводор бўлмаган киши учун Қуръон ноаниқ нарса ва (момоқалдироқнинг овози каби) қаттиқ овоздир. Аллоҳ таоло: «Сиз фақат Зикр (Қуръон)га эргашган кишиларнигина огоҳлантира олурсиз»,(Ёсин сураси, 11-оят.) деган. Ҳолбуки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръонга эргашганни ҳам, эргашмаганни ҳам огохдантирар эдилар. Бироқ бу оятнинг маъноси шуки, «Қуръон билан огоҳлантирадиган киши (Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам) дан унга (Қуръонга) эргашган кишиларгина манфаат олур».
Аллоҳ таоло яна шундай деган: «Албатта, бунда кўзли (доно) кишилар учун ибрат бордир».(Оли Имрон сураси, 13-оят. Нур сураси, 44-оят.) Қуръон оятлари аслида мўъжизадир. Бироқ унинг оятларидан ақл эгаларигина манфаат олади.
Шунингдек, «Орангиздаги тўғри йўлда бўлишни хоҳлаган кишилар учун (албатта)» оятини икки хил тушуниш мумкин:
Биринчиси, (тўғри йўлда бўлиш) истагини амалга ошириш маъносида. У ҳолда бу оятнинг маъноси қуйидагича бўлади: «Ким Аллоҳ таолонинг амрида ёки ҳақ йўл устида тўғри бўлишни истаса, мана бу Зикр, яъни Қуръон уни ҳақ йўл ва Аллоҳнинг амри устида тўғри қилиб қўяди, уни ҳақ томонга бошлайди».
Иккинчиси, ишни амалга ошириш маъносида. У ҳолда бу оятнинг маъноси «Сизларнинг ораларингиздан ким ҳақ йўл ва Аллоҳнинг амри устида тўғри бўлса, бас, Қуръон унинг учун эслатмадир», бўлади.
Аслида хоҳиш ва истак ихтиёри ўзига бериб қўйилган ҳар бир банда амалга оширадиган ишнинг сифатидир. Агар ана шу айтилганидек бўлса, хоҳиш-истак амал билан бирга бўлиб қолади. Шунинг учун ҳам банда бир амални бажарса, уни хоҳлаган бўлади. Бинобарин, унинг амални рўёбга чи-қариши ўз истагини рўёбга чиқариш бўлади. Шунинг учун ҳам бу оятни биз тепада айтиб ўтган маънода - яъни истак ва амалдан бирини иккинчисидан киноя қилиб тушуниш тўғри бўлади.

[29]. Сизлар фақат оламлар Парвардигори бўлмиш Аллоҳ хоҳласагина (тўғри йўлда бўлишни) хоҳларсиз.
Агар «Орангиздаги тўғри йўлда бўлишни хоҳлаган кишилар учун (албатта)»(Олдинги оят.) ояти хоҳиш ва истакни амалга ошириш маъносида бўлса, унинг маъноси: «Агар Аллоҳ хоҳламайдиган бўлса, Биз зикр қилиб ўтган нарсалар устида тўғри бўлишни хоҳламайсизлар», дегани бўлади.
Агар бу оят амални бажариш маъносида бўлса, уни «Сизлар Аллоҳ таолонинг хоҳиши билангина ҳидоят йўлида тўғри бўласизлар», деб таъвил қилиш мумкин.
Баъзи бир муфассирлар бу оятдаги: [ва маа ташаауна] сўзининг таъвилида шундай деганлар: «Сизлар бу Китобнинг нозил бўлишини хоҳлаган эмасдингиз. Бас, сизлар хоҳламасангиз ҳам, Аллоҳ таоло уни Ўзининг Пайғамбари (Муҳаммад) соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил қилди».
Бизнинг наздимизда бу оятни бу маънода тушуниш мумкин эмас. Чунки одамларда ўзларига Пайғамбар юборилишини хоҳлаш ва (Аллоҳдан) сўраш бор бўлган. Бунинг далили: «(Макка кофирлари) агар уларга бирор огоҳлантирувчи (пайгамбар) келса, албатта, (унга эргашиб) ҳар ҳандай умматлардан ҳам ҳидоят топувчироқ бўлишлари ҳақида жон-жаҳдлари билан ҳасам ичгандилар»(Фотир сураси, 42-оят.) оятидир. Бинобарин, улар ўзларига Пайғамбар юборилиши ва ўша Пайғамбарга Китоб нозил қилинишини олдинлари (Аллохдан) сўраб юрган эканликлари аниқ бўлди.
Аммо «Сизлар фақат оламлар Парвардигори бўлмиш Аллоҳ хоҳласагина (тўғри йўлда бўлишни) хоҳларсиз» оятининг (тўғри) таъвили биз тепада айтиб ўтганимиздир.
Сўнгра бу оят Аллоҳ таоло кимнинг тўғри йўлда бўлишини хоҳласа, ўша кишида тўғри йўлда бўлиш юзага келишига, мўътазилийлар айтганлари каби, У бирор кишининг тўғри йўлда бўлишини хоҳлаши, аммо у тўғри йўлда бўлмаслиги мумкин эмаслигига далолат қилмоқда. Чунки Аллоҳ таоло Узининг хоҳиши билан тўғри йўлда бўлган кишига тўғри йўлда бўлишни неъмат қилиб берганини миннат қилган. Борди-ю, Аллоҳ таоло тўғри йўлда бўлишларини хоҳлаган ҳар бир киши тўғри йўлда бўлмайдиган бўлса, Унинг миннат қилишида ҳеч бир маъно қолмасди. Чунки тўғри йўлда бўлиш ва бўлмаслик Аллоҳ таолода эмас, бандада содир бўладиган ишдир. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!