Украинадаги уруш рус илм-фанига кучли зарба бўлди: Россияни тарк етган ва кетаётган олимлар сони минглаб деб баҳоланмоқда. Энг кучли Москва университетлари "мия оқими" дан энг кўп зарар кўрдилар: Олий иқтисодиёт мактаби, Москва давлат университети, МФТИ. Россиядан кетаётган олимлар нафақат АҚШ ва Германияга, балки жануби-шарқга ҳам: Хитой, БАА, Исроил, шунингдек, илгари илмий эмиграция жуда паст бўлган ёки умуман бўлмаган Ўзбекистон, Қозоғистон ва Арманистонга ҳам боради. Илм-фаннинг "оқими" ҳақида тўлиқроқ тасаввурни бир неча йиллардан кейин халқаро илмий журналлардаги нашрлардаги мансублик статистик маълумотларидан кўриш мумкин.
Бироқ, россиялик муаллифлар томонидан нашр этилган бундай нашрларнинг сезиларли даражада қисқаргани (деярли чоракга) 2022 йилдаги маълумотлар билан аллақачон кўрсатилган. Уруш ва бугунги кунда Россияда кузатилаётган ҳарбий обскурантизм ва изоляция тўлқини натижасида яқин икки-уч йил ичида мамлакат Россия фани учун жуда муваффақиятли 2010-йилларда тўплаган илмий салоҳиятини бутунлай йўқотади.
Уруш бошланганидан кейин Россияни тарк этган ва кетаётган олимлар сони минглаб киши билан ўлчанади. Шундай қилиб, бутун дунё бўйлаб 20 млн олим ҳақидаги маълумотларни бирлаштирган ORCID маълумотлар базаси таҳлилига асосланиб, "Новая газета Европа" нашрининг ёзишича, сўнгги икки йил ичида камида 2500 тадқиқотчи ва олий таълим ўқитувчилари Россияни тарк этиши мумкин эди.
"Новая газета" ҳисоб-китобларига кўра, 2012 йилдан 2021 йилгача ORCID да рўйхатдан ўтган россиялик олимларнинг тахминан 10 фоизи ҳар йили рус тилидан чет элга мансублигини ўзгартирган; 2022 йилда бу кўрсаткич 30% ни ташкил этди. Нашр иш жойини рус тилидан чет элга ўзгартирган, яъни Россияни тарк этган 600 нафар олимни аниқлашга муваффақ бўлди. Қоидага кўра, фойдаланувчилар ORCID профилидаги маълумотларни вақт оралиғи билан ўзгартиришини ҳисобга олиб, тенденцияни экстраполяция қилиш орқали «Новая газета» маълумотлар таҳлилчилари уруш бошланганидан бери оқимнинг умумий ҳажмини 1600 кишига баҳоладилар. Бунга улар ORCID да яшаш жойини янги иш жойини кўрсатмасдан ўзгартирганларни ва маълумотлар базасида Россия меҳнати ҳақидаги ёзувни ўчириб ташлаганларни қўшдилар ва шу тариқа якуний рақамни олдилар.
Бундай ҳисоб-китобларнинг мураккаблиги, биринчи навбатда, ким олим сифатида таснифланади, деган савол билан белгиланади: тадқиқотчилар ва умуман университет ўқитувчилари ҳақида гапириш керакми ёки фақат кўп сонли илмий ишлар нашр қилган ва халқаро илмий фаолликка эга одамлар ҳақида гапириш керакми? Шундай қилиб, кетган олимлардан бири, ҳозирда Прагадаги Карл университети ходими Дмитрий Дубровский олимлар ва университет ўқитувчиларининг кетишини уларнинг умумий сонининг 2-3 фоизи, яъни 7-8 минг киши деб ҳисоблайди. Агар илм-фан ва олий таълим ходимларининг кенг таърифини ҳисобга олсак, бу рақамлар ишончли ёки ҳатто кам баҳоланган кўринади.
Re: Russia ҳисоб-китобларига кўра, Россия эмиграциясининг ҳозирги тўлқини 700-800 минг кишига етди ва жуда юқори маълумотга эга. 2022-йил март ойида OutRush лойиҳаси томонидан ўтказилган сўров натижаларига кўра, кўчиб келганларнинг 80 фоизи олий маълумот ёки илмий даражага эга бўлган, 14 фоизи эса кетишдан олдин таълим ва фан соҳасида ишлаган. Март ойининг бошидаги эмиграция рақамларини бутун миграция тўлқинига экстраполяция қилиш мумкин бўлмаса-да, олимлар ва олий ўқув юртлари ўқитувчилари янги эмиграциянинг катталар қисмининг тахминан 1-2 фоизини ташкил қилади, деб ҳисоблаган Дубровскийнинг ҳисоб-китоби минимал кўринади.
Жуда юқори илмий профилга эга бўлган олимлар оқимининг кўлами ҳақидаги баъзи фикрлар ҳозирги Висконсин университетининг ходими Михаил Соколов томонидан ОИМ ходимларига, яъни кўриб чиқилган журналлар, яъни жаҳон фанига интеграциялашган рус олимларига хорижий тенгдошлардаги нашрлар учун мукофотлар тўғрисидаги маълумотларга асосланган ҳисоб-китоблар орқали берилган. Ушбу ҳисоб-китобларга кўра, бундай нафақа олган 855 кишининг қарийб 30 фоизи мамлакатни тарк этган. (Аммо уларнинг катта қисми табиатшуносларга қараганда анъанавий равишда анча сиёсийлашган гуманистлардир.)
"Новая газета" маълумотларига кўра, йўқотишларнинг қарийб 23 фоизи Москва университетларида, шу жумладан 10 фоизи ОИМда, 5 фоизи Москва давлат университетида, 4 фоизи Сколковода ва 3 фоизи МФТИда содир бўлган. Шунингдек, Санкт-Петербург университети ва Санкт-Петербург нозик механика ва оптика институтига 3%дан тўғри келади.
ORCID -да янги иш жойи тўғрисидаги ёзувларнинг мавжудлиги россиялик олимларнинг миграция географиясини баҳолашга имкон беради (эсда тутингки, бу маълумотлар кетганларнинг ҳақиқий аҳолисининг фақат бир қисмини акс эттиради). Ушбу намунадаги олимларни қабул қилиш бўйича етакчи Германия (кетганларнинг 15%) бўлиб, "чет эл мияларини сингдириш" бўйича анъанавий чемпион – АҚШ дан (11%) олдинда. Ва энг таъсирли сакрашни Исроил амалга оширди (урушдан олдинги 2,5% ўрнига 7%). Бироқ, бу Исроил расмийларининг муносабати ёки илмий муҳитининг жозибадорлигидан кўра кўпроқ алия шартлари билан изоҳланади. Олимларнинг урушдан ва ҳарбий обскурантизмдан қочиб кетишидан асосий манфаатдорлар Хитой ва Қозоғистон, шунингдек, Ўзбекистон, Арманистон, Қирғизистон ва БАА - урушдан олдин рус олимлари одатда мумкин бўлган иш жойи деб ҳисобламаган давлатлар эди. Шу билан бирга, Дмитрий Дубровский қайд этишича, баъзи давлатлар россиялик олимларни жалб қилишдан фойда кўраётган бўлса, бошқалари - Болтиқбўйи мамлакатлари ва Шарқий Европанинг айрим мамлакатлари - аксинча, Россиядан илмий ъодимлар ва олимлар оқимига тўсқинлик қилмоқда.
Бироқ, "ҳарбий" "мия оқими" кўлами ниҳоят бир неча йил ичида, илмий нашрларда мансублик тўғрисидаги маълумотлар пайдо бўлганда аниқ бўлади, ҳақли равишда қайд этади "Новая газета Европа". Бундан ташқари, бу ўзгаришлар иккита омилни акс эттиради: олимларнинг ҳақиқий кўчиши ва мамлакатда қолган илмий жамоатчиликнинг обскурантизм ва изоляциясининг кучайиши. ОИМ статистик тадқиқотлар ва билимлар иқтисодиёти институти декабр ойида мониторинг натижаларига кўра, россиялик олимларнинг нашр этиш фаоллиги урушдан олдинги ўн йилликда икки баравар кўпайган - барча нашрлар ичида Scopus тизими томонидан индексланган нашрларнинг 1,9 дан 3,9 фоизигача - икки мартага камайди, 2022 йил чорагида (3% гача), 2015 йил даражасига қайтди. Шу Scopus маълумотларига асосланиб Science/Business ҳисоб-китобларига кўра, камида битта Россияга мансуб муаллиф иштирокидаги конференциялардан кейинги нашрлар сони 2021-йилдаги 35 мингдан 2022-йилда 20 мингтага ва 2023-йил ноябрида 10,6 мингтага камайди.
Россияда олимларга нисбатан давом этаётган сиёсий таъқиблар (улар, хусусан, Т-вариант лойиҳаси томонидан назорат қилинади) ва ўсиб бораётган айғоқчилик, изоляция ва обскурантизм Россия илм-фанининг чет элга оқими давом этишига шубҳа қолдирмайди, лекин асосан Ғарб университетлари ва илмий дастурлари россиялик олимларга тақдим этадиган имкониятлар билан тартибга солинади. Бироқ, бу имкониятлар чекланган бўлса, олимлар оқими Хитой ва бошқа Осиё давлатлари томон давом этади. Кейинги икки-уч йил ичида Россия 2010-йилларда рус илм-фани учун жуда самарали бўлган илмий салоҳиятни йўқотади.
