Россиянинг собиқ СССР давлатларининг НАТОга қўшилишини истамаслигига бир нечта асосий сабаблар бор:
1. Геосиёсий хавфсизлик ва "таъсир доираси" тушунчаси
Россия ўзини собиқ Совет Иттифоқи ҳудудидаги давлатларни ўз хавфсизлик манфаатлари ва "таъсир доираси" деб билади. У НАТОнинг шарққа қараб кенгайишини ўзининг чегараларига яқинлашаётган ҳарбий таҳдид деб баҳолайди. Кремль НАТОни асосан Россияга қарши қаратилган ҳарбий блок сифатида қабул қилади ва собиқ иттифоқчи давлатларнинг унга қўшилишини ўз миллий хавфсизлигига тўғридан-тўғри таҳдид сифатида кўради.
2. Тарихий контекст ва "Ғарбнинг ваъдаси"
Россия томони 1990-йилларнинг бошида, Совуқ уруш тугаганида, НАТО шарққа қараб кенгаймаслиги ҳақида оғзаки ваъдалар берилган деб ҳисоблайди. Ғарб давлатлари бундай ёзма келишув мавжуд эмаслигини таъкидласа-да, Россия раҳбарияти, хусусан, Владимир Путин, НАТОнинг кенгайишини бу ваъданинг бузилиши ва Россияга қарши душманона қадам сифатида талқин қилади.
3. Ҳарбий мувозанат ва стратегик барқарорлик
Россия НАТОнинг кенгайиши минтақадаги ҳарбий мувозанатни бузади деб ҳисоблайди. Собиқ СССР давлатлари НАТОга қўшилиши, уларнинг ҳудудида НАТО ҳарбий инфратузилмаси (ҳарбий базалар, ракетага қарши мудофаа тизимлари) жойлаштирилишига олиб келиши мумкин. Бу эса Россиянинг стратегик имкониятларини чеклаб, унинг хавфсизлигига путур етказиши мумкин.
4. Ички сиёсий омиллар ва обрў
Россия раҳбарияти учун собиқ СССР давлатларининг НАТОга қўшилиши ички сиёсатда ҳам катта аҳамиятга эга. Буни Россиянинг халқаро майдондаги обрўсига ва унинг "буюк давлат" мақомига путур етказувчи ҳолат сифатида қабул қилишади. Бу, шунингдек, Россия империяси ва Совет Иттифоқининг тарихий мероси билан боғлиқ миллий ғурур масаласидир.
5. Демократик қадриятлар ва режим барқарорлиги
НАТО демократик қадриятларга асосланган альянс бўлиб, унга аъзо бўлиш учун давлатлар муайян демократик стандартларга жавоб бериши керак. Россия эса ўзининг ички сиёсати ва бошқарув тизимини кўпинча Ғарб демократиясидан фарқли равишда кўради. Собиқ СССР давлатларининг демократик йўл билан НАТОга интеграциялашуви Россиядаги мавжуд режимга билвосита таҳдид сифатида қабул қилиниши мумкин.
Умуман олганда, Россия собиқ СССР давлатларининг НАТОга қўшилишини ўз хавфсизлиги ва геосиёсий мавқеига таҳдид солувчи, шунингдек, Ғарбнинг Россияга қарши қаратилган ҳаракати сифатида баҳолайди. Бу эса халқаро муносабатларда кескинликни келтириб чиқаради.
Россиянинг собиқ СССРни қайта тиклаш режаси бор-йўқлиги ҳақидаги савол, албатта, собиқ СССР давлатларининг НАТОга қўшилиш истаги ва Россиянинг бунга қаршилиги контекстида муҳокама қилинади.
"СССРни тиклаш" деган тушунча
Аввало, "СССРни тиклаш" нима деганини тушуниб олиш керак. Бу, эҳтимол, СССРнинг айнан ўзини, коммунистик тизим ва барча республикалар билан қайта ташкил этишни англатмайди. Аксар экспертлар буни "Россия таъсир доирасини кенгайтириш" ёки "постсовет ҳудудида Россия доминантлигини қайта тиклаш" деб тушунади. Бу қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин:
• Ҳарбий-сиёсий назорат: Собиқ СССР давлатларини Россия билан ҳарбий-сиёсий блоклар доирасида ушлаб туриш ёки уларни НАТО каби блокларга киришига йўл қўймаслик.
• Иқтисодий интеграция: Евроосиё иқтисодий иттифоқи (ЕОИИ) каби ташкилотлар орқали иқтисодий жиҳатдан Россияга боғлаб қўйиш.
• Маданий-ғоявий таъсир: Рус тили ва маданиятининг таъсирини сақлаб қолиш, "рус дунёси" ғоясини тарғиб қилиш.
Россия раҳбариятининг қарашлари
Владимир Путин 2005 йилда Совет Иттифоқининг парчаланишини "ХХ асрнинг энг йирик геосиёсий фожиаси" деб атаган эди. Бу баёнот кўпинча Россиянинг СССРни тиклаш истаги борлигига ишора сифатида талқин қилинади. Бироқ, бу кўпроқ Россиянинг геосиёсий мавқеининг пасайиши ва халқаро майдондаги таъсирининг камайишидан афсусланиш сифатида қаралган.
Ҳозирги кунда Россия раҳбарияти очиқдан-очиқ СССРни айнан коммунистик тузум сифатида қайта тиклаш ниятида эканини билдирмайди. Лекин уларнинг ҳаракатлари, хусусан, Украинадаги воқеалар (Қримни аннексия қилиш, Донбассдаги сепаратистларни қўллаб-қувватлаш), Грузия ва Молдовадаги можаролар, шунингдек, Марказий Осиё давлатлари билан ҳарбий-сиёсий алоқаларни мустаҳкамлашга уринишлар, Россиянинг собиқ Совет ҳудудида ўзининг таъсирини қайта тиклашга интилишини кўрсатади.
НАТО кенгайиши контекстида
Россиянинг собиқ СССР давлатларининг НАТОга қўшилишига қаршилиги айнан шу "таъсир доирасини қайта тиклаш" режасининг бир қисмидир. Агар бу давлатлар НАТОга кирса, улар Россиянинг ҳарбий-сиёсий назоратидан бутунлай чиқиб кетади ва Россиянинг "буфер зонаси" бузилади. Бу эса Россиянинг геосиёсий мақсадларига зид келади.
Шу сабабли, Россиянинг собиқ СССРни айнан Совет Иттифоқи сифатида тиклаш режаси мавжудлигини аниқ айта олмасак-да, унинг собиқ Совет маконида ўз ҳукмрон мавқеини тиклаш, хавфсизлик буферларини яратиш ва бу давлатларни Ғарб таъсиридан узоқлаштириш режаси борлигини кўриш мумкин. НАТОнинг кенгайиши эса бу режага жиддий тўсиқ бўлиб хизмат қилади.
Абу Муслим (профессор)
