2022 йил 24 феврал куни Россия Федерацияси президенти Владимир Путин махсус ҳарбий операция бошланганини эълон қилди. Бу амалда Украина ҳудудига кенг кўламли ҳарбий босқин билан бошланган, тарихда энг йирик замонавий урушлардан бирига айланди. Бу фақат икки давлат ўртасидаги зиддият эмас, балки халқаро муносабатларда янги геосиёсий бўлинишлар, ҳарбий блоклар ва энергетика бозорларига таъсир қилувчи жиддий воқеликдир.

Босқиннинг асосий сабаблари

НАТО кенгайиши

Россия бир неча йиллардан бери Украина ва Грузиянинг НАТОга аъзо бўлиш ниятини хавф сифатида кўриб келган. Украина НАТОга қўшилса, Россиянинг ғарб чегарасига қадар ҳарбий блокнинг кириб келиши муқаррар бўлади. Путин маъмурияти буни "экзистенциал таҳдид" деб баҳолади.

Қрим ва Донбасс муаммоси

2014 йилда Россия Қрим яриморолида референдум ўтказиб, уни аннексия қилди. Шу билан бирга Донецк ва Луганск вилоятларида сепаратистик тузилмалар пайдо бўлди. Украина уларни террорчи деб ҳисоблади, Россия эса ҳимоячи сифатида ҳаракат қилди.

Украинани қайта "рус дунёси"га қайтариш ғояси

Россия расмий мафкурасида Украина мустақил, суверен давлат сифатида эмас, балки "рус цивилизацияси"нинг бир қисми сифатида кўрилади. Бу мафкура Россия томонидан мустамлакачилик руҳидаги ёндашувларни асослаш учун ишлатилади.

Урушнинг бориши

Босқин аввалида Россия қисқа муддатда Киевни эгаллаб, ҳукуматни алмаштиришни мақсад қилган. Бироқ Украина армияси ва халқининг кучли муқовимати, ғарб давлатларининг ҳарбий ва молиявий ёрдами натижасида бу режа амалга ошмади. Уруш:

•    Донбассдаги фронт чизиқларида

•    Жанубдаги шаҳарларда (Херсон, Запорожье)

•    Дрон, ракета, артиллерия зарбалари билан

жуда кучли ва давомли шаклда кечмоқда.

Халқаро муносабатларга таъсири

Ғарб санкциялари

Россияга нисбатан АҚШ, Европа Иттифоқи, Британия ва Япония томонидан кенг қамровли иқтисодий санкциялар жорий қилинди. Уларнинг қаторида:

•    Банк тизимидан чиқариш (SWIFT)

•    Энергия экспортига чекловлар

•    Технология ва ҳарбий маҳсулотлар эмбаргоси

•    Олигархлар ва давлат расмийларига қарши санкциялар

Энергетика инқирози

Европа Россия газига қарам бўлгани боис, уруш Европа энергетика бозорида катта инқирозга олиб келди. Германия, Франция, Польша ва бошқа давлатлар газ захираларини кўпайтириш, қайта тикланувчи энергияга ўтишга мажбур бўлишди.

Янги ҳарбий иттифоқлар ва қуролланиш пойгаси

НАТО яна бирлашди, Швеция ва Финляндия ҳам аъзо бўлди. Польша, Балтика давлатлари ва АҚШ ҳарбий бюджетини оширди. Умуман, Европа янги "совуқ уруш" вазиятига ўхшаш муҳитга қайтмоқда.

Қурбонлар ва инсонпарварлик инқирози

Миллионлаб украиналиклар эвакуация қилинди. Кўплаб шаҳарлар вайрон бўлди (Мариуполь, Буча, Херсон ва бошқалар). Минглаб тинч аҳоли ҳалок бўлди. Уруш халқаро инсон ҳуқуқи ташкилотлари томонидан "уруш жинояти " сифатида баҳоланмоқда.

Россиянинг Украинага босиб кириши — бу шунчаки икки давлат ўртасидаги низо эмас, балки халқаро тузумга, суверенитетга, хавфсизликка қарши қилинган жиддий хатар ҳисобланади. Бу уруш дунёдаги куч мувозанатини ўзгартирмоқда. Украина учун бу мустақиллик ва яшаш учун кураш бўлса, Россия учун геосиёсий таъсирни сақлаб қолиш учун босқинчилик ҳаракатига айланди. Энг катта ютқузувчи эса тинч аҳоли ва адолатдир.

***

Россия 2022 йилда Украинага босиб кирганда, Киевни қисқа муддатда — бир неча кун ичида эгаллашни режалаштирган эди. Аммо бу мақсад амалга ошмади. Қуйида бунинг асосий сабаблари изчил ва таҳлилий шаклда баён этилади:

Украина армиясининг кутилмаган даражадаги қаттиқ муқовимати

Россия раҳбарияти Украина армияси ҳеч қандай жиддий қаршилик кўрсатмайди, деб ўйлаган. Аммо:

•    Украина армияси 2014 йилдан бери доимий равишда НАТО стандарти бўйича тайёрланган.

•    Донбассдаги тажриба, партизанлик усуллари, аэрозол ва дронлардан фойдаланиш уларга реал кураш қобилияти берди.

•    Киев атрофида Украина махсус кучлари ва ҳудудий мудофаа гуруҳлари жуда фаол ва қатъий турди.

Украина халқи ва ҳукуматининг кутилмаган бирдамлиги

Россиядаги тахминларга кўра, Киев тезда босиб олинади, ҳукумат қочади ёки фуқаролар Россияни қутқувчи сифатида кутиб олади. Аслида эса:

•    Президент Зеленский Киевни тарк этмади, балки фронтда қолиб халқка руҳий куч берди.

•    Фуқаролар ҳимоя учун оммавий тарзда қуролланди, коктейллар, тўсиқлар, назорат пунктлари яратилди.

•    Бу миллий руҳнинг кескин кўтарилишига олиб келди.

Россия армиясининг логистика ва раҳбариятдаги муаммолари

Россиянинг “блицкриг” (тезкор уруш) режаси Киевга тез етиб боришга қаратилган эди. Бироқ:

•    Армия етарлича озиқ-овқат, ёнилғи, аскарни таъминлаш учун тайёр эмас эди.

•    Йўлларда транспорт колонналари Украина дронлари ва партизанлари томонидан йўқ қилинди.

•    Қишлоқ ва шаҳар муҳитини эгаллаш учун тайёргарлик бўлмагани (урбан уруш) жуда катта йўқотишларга сабаб бўлди.

Ғарбдан келаётган ҳарбий ва разведка ёрдами

АҚШ, Буюк Британия, Польша ва бошқа давлатлар Украинага:

•    Жонли разведка маълумотлари (саттелитдан реал вақтда),

•    Ҳаво мудофааси воситалари (Stinger),

•    Танкага қарши қуроллар (Javelin),

•    Дронлар (Bayraktar) етказиб берди.

Бу Киевни ҳимоя қилишда катта рол ўйнади.

Киев атрофи — уруш учун ноқулай ва мураккаб ҳудуд

Киев — табиий монеаларга эга йирик мегаполис:

•    Дарёлар (Днепр, Ирпень),

•    Сазвор ерлар ва ўрмонлар танк колонналари ҳаракатини чеклади.

•    Шаҳар муҳитида Россия армияси катта йўқотишлар билан тўқнаш келди.

Ахборот уруши ва халқаро қўллаб-қувватлаш

Украина ахборот урушида катта устунликка эга бўлди:

•    Зеленскийнинг видео муражаатлари жаҳон жамоатчилигини таъсирлантирди.

•    Россиянинг уруш асослари (“денацификация”) халқаро миқёсда ҳеч қандай қонуний асоссиз деб қабул қилинди.

Россия Киевни босиб олишда:

•    Украина армияси ва халқини камситди,

•    Ўз логистикасини нотўғри ҳисоблади,

•    Ғарб реакциясини англай олмади,

•    Ҳужумни ҳаддан зиёд шошилинч ва нотайёр ҳолда бошлади.

•    Натижада Украина Россия қўшинларининг кўп қисмини қириб ташлади

Шу сабабли, урушнинг бошида режалаштирилганча Киевни босиб олиш эмас, балки чекиниш ва мудофаа муаммоларига юз тутишга мажбур бўлди. Ушбу хатолар ҳозиргача Россия учун стратегик муваффақиятсизлик сифатида баҳоланмоқда.

Путин ҳарбий жиноятчими?

 1. Халқаро суд қарорлари: Путин расман ҳарбий жиноятда айбланмоқдами?

Ҳа.

2023 йил 17 март куни Халқаро жиноят суди (ICC) Путинга қарши расмий ордер чиқарди. Бу:

Болаларни Украинадан ноқонуний равишда Россияга олиб кетиш ва уларни куч билан ассимиляция қилиш айбловига асосланади. Судга кўра, бу – Женева конвенцияларига зид бўлган ҳарбий жиноят ҳисобланади.

Бошқа айбловлар (қатллар, шаҳарларни бомбардимон қилиш, азоб бериш ва ҳ.к.) ҳали судлаш жараёнида эмас, лекин ҳужжатлаштирилган ва халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари томонидан ўрганилмоқда.

2. Қандай жиноятлар Путин номи билан боғланмоқда?

а) Тинч аҳолига қарши ҳужумлар

•    Мариуполь, Буча, Ирпин каби шаҳарларда минглаб тинч фуқаролар ўлдирилган.

•    Халқаро ташкилотлар буни ўлдириш, қийноқ, оммавий жазо деб баҳолаган.

б) Болаларни куч билан Россияга кўчириш

•    UNICEF ва Human Rights Watch ҳисоботларига кўра, 16 000 дан ортиқ украин боласи Россияга олиб кетилган.

•    Бу – аҳолини мажбуран кўчириш сифатида баҳоланади.

в) Маданий объектларга ҳужум

•    Мақсадли равишда мактаблар, шифохоналар, ибодатхоналар ва музейлар урушда йўқ қилинган.

3. Халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан "ҳарбий жиноятчи" нима?

Халқаро Жиноят Судининг Статути (Рим статути)га кўра, ҳарбий жиноятларга қуйидагилар киради:

•    Тинч аҳолига қарши ҳужумлар

•    Асирларга азоб бериш

•    Болаларни урушда иштирок этишга мажбурлаш

•    Оммавий кўчириш

•    Шаҳарлар ва иншоотларни нобуд қилиш

Агар давлат раҳбари бевосита буйруқ берган ёки олий раҳбар сифатида жавобгарликни кўтарса, у ҳарбий жиноятчи сифатида жавобгар бўлади. Путин бу ҳолатларга тўғридан-тўғри алоқадор сифатида кўрилмоқда.

4. Халқаро жамоатчилик муносабати

•    АҚШ президенти Жо Байден: “Путин ҳарбий жиноятчи” деб очиқ баёнот берди.

•    Европа Иттифоқи ва Британия ҳам ушбу айбловларни қўллаб-қувватлади.

•    Россия эса Халқаро жиноят судини тан олмаслигини билдириб, айбловларни рад этмоқда.

Хуллас халқаро ҳуқуқ ва фактлар нуқтаи назаридан, Владимир Путин ҳарбий жиноятлар билан айбланмоқда.

•    Халқаро жиноят суди ордер чиқарган.

•    Ҳужжатлаштирилган жиноятлар – болаларни кўчириш, тинч аҳолига ҳужум, оммавий вайроналар.

•    Суд жараёни амалга ошиши учун унинг ушланиши ёки давлат алмашиниши талаб этилади.

Бу айбловлар юкори даражада жиддий ҳисобланади ва тарихда биринчи марта ядровий давлат раҳбарига бундай расмий айблов қўйилди.

***

Сўнгги йилларда Марказий Осиёликлар, айниқса Ўзбекистон, Тожикистон, Қирғизистон ва Қозоғистон фуқаролари турли шаклларда Россиянинг Украинадаги урушига жалб қилинаётгани ҳақида кўплаб ишончли манбалар ва таҳлиллар мавжуд. Бу жараён турли кўринишларда амалга оширилмоқда:

Россиядаги меҳнат муҳожирлари орасида жалб қилиш

•    Россиядаги мигрантлар (айниқса Тожикистон ва Ўзбекистон фуқаролари)

“аскари контрактники” сифатида армияга ёлланишга чақирилмоқда.

•    Уларга қуйидагилар таклиф қилинади:

o    Россия фуқаролигини тезлаштириб бериш,

o    катта маош ва ижтимоий имтиёзлар,

o    кредитларни кечириш ёки оиласига моддий ёрдам.

Баъзи ҳолларда:

•    Қийноқ, таҳдид ёки алдаб чақириш ҳолатлари ҳам қайд этилган.

•    Баъзи шахслар ўзи тушунмаган ҳолда ҳарбий шартнома имзолаб қўйгани аниқланган.

Вагнер гуруҳи орқали ёллаш

•    “Вагнер” хусусий ҳарбий компанияси Россия қамоқхоналаридаги маҳкумлар ва ёлланма жангчиларни, жумладан, Марказий Осиёлик фуқароларни ҳам урушга жалб қилган.

•    Қамоқдан чиқариб, урушда иштирок этиш эвазига афв ва пул таклиф қилинган ҳолатлар бор.

Интернет орқали ёллаш

•    Россиядаги айрим Telegram, VK ва YouTube орқали Марказий Осиё тилларида (ўзбекча, тожикча, қирғизча) тарғибот видеолари тарқалмоқда. (Россия учинчи Рим, Россия шайтон билан (Ғарб) билан курашмоқда, бла-бла-бла-бла-бла)

•    Лайф ва видеоларда: "жасорат", "жиҳод", "ғурур", "Учинчи Рим", "Малҳаматул Кубро" каби сўзлар билан уруш романтик тарзда кўрсатилади. Россия мулла, муфтийлари, эшак, хоинлар керакли фатволарини бериб, мусулмонларни урушда қатнашишга тарғиб қилди.

Ҳуқуқий ва сиёсий оқибатлар

•    Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистон расмийлари фуқароларининг чет давлат урушларида қатнашишини тақиқлаган.

(Жиноят кодексига биноан бу 5–10 йилгача қамоқ жазоси билан жазоланиши мумкин.)

•    Ўзбекистон ТИВ ва элчихоналар бир неча марта мурожаат қилиб,

фуқароларни урушдан узоқ туришга, ёлланма армияга кирмасликка чақирган.

Баъзи маълум рақамлар (2023 йил охири ҳолати):

•    BBC ва RFE/RL каби манбаларга кўра,

ўнлаб Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистон фуқароси Украинада ҳалок бўлган.

•    Ўнлаб оилалар фарзандларининг урушга кетгани ёки бедарак йўқолгани ҳақида мурожаат қилган.

Марказий Осиёликлар Россиянинг Украинадаги урушига турли йўллар билан жалб қилиняпти — кўп ҳолларда оғир иқтисодий аҳволдан фойдаланиб, алдаш, босим ёки "имтиёз" ваъдаси орқали.

Бу халқаро ҳуқуқ, инсон ҳуқуқлари ва ўз давлат қонунчилигига зид ҳолатдир. Ҳукуматлар ва жамоатчилик бу жараёнга жиддий эътибор қаратиши, фуқароларни хабардор қилиш ва уларни ҳимоя қилиш бўйича аниқ чоралар кўриши зарур.

Абу Муслим (профессор)