Эроннинг ядро муаммоси — бу халқаро даражадаги сиёсий ва хавфсизлик муаммоси бўлиб, у Эрон Ислом Республикасининг ядровий дастури билан боғлиқ. Бу муаммо 2000-йиллар бошидан халқаро ҳамжамиятнинг диққат марказида бўлиб келмоқда.

Муаммонинг моҳияти нимада?

Эрон ядро энергиясидан тинч мақсадда фойдаланмоқчи эканини таъкидлайди (масалан: электр энергияси ишлаб чиқариш, тиббиёт ва ҳакозо), аммо Ғарб давлатлари, айниқса АҚШ ва Исроил, Эрон яширинча ядровий қурол ишлаб чиқармоқда, деб гумон қилади.

Асосий муаммолар:

1. Уран бойитиш (enrichment)

•    Ураннинг 3–5% гача бойитилгани электр станцияси учун кифоя.

•    Аммо агар у 90% гача бойитилса — бу ядровий бомба учун етарли даражадир.

•    Эрон 20%, ҳатто 60% гача бойитиш ишларини амалга оширгани ҳақида маълумотлар бор.

2. Яширин объектлар ва ИАЭА (МАГАТЭ) билан муаммоли муносабат

•    Эрондаги Фордо, Натанз, Арак каби объектлар атрофида шубҳалар кучайган.

•    Халқаро атом энергия агентлиги (IAEA/МАГАТЭ) инспекторларига тўлиқ рухсат бермаслик ҳолатлари қайд этилган.

3. Сиёсий ишончсизлик

•    Ғарб, айниқса АҚШ ва Исроил, Эроннинг ядровий дастурини ҳудудий хавф деб билади.

•    Эрон эса буни ўз миллий ҳуқуқи, мустақиллиги ва таъқибларга қарши суверен ҳақи деб ҳисоблайди.

Ечим уринишлари:

2015 — Ядровий келишув (JCPOA)

•    Эрон, АҚШ, Буюк Британия, Франция, Германия, Россия ва Хитой ўртасида имзоланган.

•    Унга кўра:

o    Эрон уран бойитиш даражасини чеклайди,

o    МАГАТЭга тўлиқ назорат ҳуқуқи беради,

o    Эвзалида Эронга нисбатан халқаро иқтисодий санкциялар бекор қилинади.

2018 — АҚШ чиқиши

•    Дональд Трамп маъмурияти JCPOA келишувидан一чиқди ва санкциялар қайта тикланди.

•    Эрон ҳам жавоб тариқасида бойитишни давом эттирди.

Сўнгги музокаралар (2021–2023)

•    Жо Байден маъмурияти келишувга қайта киришга ҳаракат қилди, аммо музокаралар ҳозирча муваффақиятсиз кечмоқда.

Муаммонинг хавфлари:

•    Ядровий қуролланиш пойгаси: Агар Эрон бомба ишлаб чиқарса, Саудия Арабистони ва Туркия ҳам шунга интилиши мумкин.

•    Исроил таҳдиди: Исроил бир неча бор Эрон ядровий объектларига ҳужум қилиш эҳтимоли борлигини айтган.

•    Халқаро санкциялар: Эрон иқтисодиёти АҚШ ва Европа санкцияларидан қаттиқ азият чекмоқда.

•    Яқин Шарқда янги уруш хатарлари

Эроннинг ядровий муаммоси — бу технологик, сиёсий, стратегик ва геосиёсий муаммолар мажмуасидир. Унинг ечими фақат дипломатия, ишонч, халқаро мувозанат ва адолатли келишувлар билан амалга ошиши мумкин.

Исроилда атом бомбаси борми?

Жаҳон экспертлари ва қатор халқаро ташкилотлар фикрига кўра, Исроилда атом бомбаси бор, лекин Исроил буни расман тасдиқламайди ҳам, рад этмайди — бу сиёсат "нуқсонли ноаниқлик" (policy of deliberate ambiguity) деб аталади.

 Исроилнинг ядровий статуси ҳақида фактлар:

1. Расмий тасдиқ йўқ, амалда эса бор деб ҳисобланади

•    Исроил ядровий қуролга эга давлат сифатида БМТ ёки Ядровий қуролларни тарқатмаслик шартномаси (NPT)да иштирок этмайди.

•    Улар ҳам тасдиқламайди, ҳам рад этмайди, бу уларга стратегик устунлик беради.

2. Димона ядровий реактори

•    Негев чўлидаги Димона шаҳри яқинида жойлашган реактор 1950–60-йилларда Франция ёрдамида қурилган.

•    Ушбу объектда плутоний ишлаб чиқарилади, у эса атом бомбаларини тайёрлашда асосий моддадир.

3. Маҳфийлик ва қочиб кетган мутахассис маълумотлари

•    1986 йилда Мордехай Вануну исмли ядро инженери Димонада ишлаган ва кейин Лондонда “Sunday Times” газетасига Исроил ядровий дастури ҳақида маълумотларни ошкор қилган.

•    Унинг айтишича, Исроилда 100–200 тача ядро қуроллари бор.

Халқаро баҳолар ва тахминлар:

 Нима учун Исроил буни яширади?

1.    Яқин Шарқда қуролланиш пойгасини олдини олиш учун.

2.    Араб давлатлари ва Эрон билан тўғридан-тўғри қарама-қаршиликда ядро таҳдидини расман юзага чиқармаслик учун.

3.    Сиёсий ва ҳарбий ютиш нуқтаи назаридан стратегик ноаниқлик.

Исроил ва NPT шартномаси

•    Исроил Ядровий қуролларни тарқатмаслик тўғрисидаги шартнома (NPT)га қўшилмаган.

•    Бу эса унга ядро қуролига эга бўлиб, лекин халқаро назоратдан қочиш имконини беради.

Исроил расман эътироф этмаган бўлса-да, жаҳон экспертлари томонидан ядровий қуролга эга давлат деб ҳисобланади. Бу ядровий сиёсатда "очиқ сир" сифатида қаралади. Унинг "нуқсонли ноаниқлик" сиёсати ҳарбий, сиёсий ва дипломатик устунликларни таъминлашга қаратилган.

Абу Муслим (профессор)