Эрон — Ислом умматини заифлаштириб турган геосиёсий ва мазҳабий фактор сифатида

Эрон-Исроил зиддияти: ҳарбий мувозанат, сиёсий риторика ва давлатчиликнинг қувватсизлиги

Сўнгги 20 йил давомида Эрон Ислом Республикаси ташқи сиёсатининг асосий шиорларидан бири — Исроил давлатига қарши кескин риторика ва уни "йўқ қилиш" билан боғлиқ таҳдидлар бўлиб келган. Бу риторика Эроннинг мафкуравий идентификацияси, минтақавий геосиёсий амбицияси ва Исломий инқилоб шиорлари билан боғлиқ. Бироқ амалиётда бу шовқинли шиорларнинг ҳарбий-сиёсий салоҳият билан қопланмагани тобора яққол кўзга ташланмоқда.

1. Эроннинг ҳарбий доктринаси ва мудофаа заифлиги

Эрон ўзини минтақадаги қудратли давлат сифатида кўрсатишга ҳаракат қилиб келмоқда. У баллистик ракеталар, дронлар, "фуқаҳолар армияси", SEPAH (Инқилоб Посбонлари) каби ҳарбий структуралари билан мақтанади. Аммо 2024–2025 йилларда кузатилган воқеалар, жумладан:

• Исроилнинг аниқ нишонланган ҳужумлари,

• Теҳрон ва бошқа шаҳарлардаги ҳарбий ва стратегик объектларга ҳаводан кириб бориш,

• Олий ҳарбий шахслар ва ядро мутахассисларининг тинимсиз ўлдирилиши,

Эроннинг ҳаво мудофаа тизими деярли мавжуд эмаслигини, баллистик қуроллар бўйича кўрсатмалар фақат намойиш даражасида эканини исботлади. Унинг кўз-кўз қилинган ракеталари амалиётда ҳаводан келаётган зарбаларни қайтаришга яроқсиз экани кўриниб қолди.

2. Ҳарбий риторика ва амалий тайёргарлик ўртасидаги узилиш

Эроннинг сиёсатида кўпинча декларатив куч (яъни сўз билан таҳдид қилиш) ва реал ҳарбий қудрат ўртасида жиддий фарқ бор. Исроил Эронга қарши шиддатли баёнотлар бергани пайтда ҳам, Эрон томонидан қўрқинчли ҳарбий тайёргарлик кўзга ташланмади. Қайта:

• Ҳаваскорона саратонга қарши дори ихтиро қилган олимларига ўхшаш тарзда ядро мутахассислари ҳимоясиз қолди,

• Инқилоб посбонлари қўмондонлари ҳатто Теҳронда ҳам хавфсиз эмаслиги исботланди.

Бу, мамлакатнинг давлат тизимидаги стратегик заифликни ва маълумот алмашинуви ҳамда ички хавфсизлик тизимининг парокандалигини кўрсатади.

3. Сиёсий раҳбариятнинг марказлашгани ва хаёлпарастлик хавфи

Эронда сиёсий ва ҳарбий қарорлар бир неча шахс, хусусан Оятуллоҳ Хоманаий ва унинг атрофидаги диний-идеологик доиралар иродасига боғланган. Бу — мустақил қарор қабул қиладиган институтлар, мувозанат механизмлари ва техник-ҳарбий мутахассислардан иборат мулоҳазали аппарат мавжуд эмаслигини англатади.

Натижада:

• Геосиёсий таҳдидларга нисбатан жавоб шахсий кайфият ва мафкуравий эллюзияларга боғланган,

• Давлат тизими "халоскор ғоялар" ортида реал таҳдидларнинг олдини олишга лаёқатсиз бўлиб қолган.

4. Эрон қурол экспорт қилган майдонлардаги самарасизлик

Эрон ўз ҳарбий техникасини:

• Россияга — Украинада фойдаланиш учун (шаҳарлар ва тинч фуқароларга қарши),

• Башар Асад режимига — Сурияда ўз халқини бостириш учун юборган.

Бироқ бу қуроллар реал замонавий армиялар (масалан, Исроилники) олдида самарасиз экани аён бўлди. Бу эса фақат фуқароларга қарши ишлатиладиган техника, ҳарбий ахлоқсизлик ва технологиядаги етишмовчиликни фош этди.

5. Давлатчиликнинг мўртлиги ва символик тарздаги қулаши

Эронга қаратилган ҳар бир зарба — фақат ҳарбий объектни эмас, идеологик тизимни ҳам ларзага солмоқда. Чунки бу тизимнинг барқарорлиги:

• Раҳбарият шахсига мутлақ боғланган,

• Қарор қабул қилиш манбалари ёпиқ ва мафкуравий,

• Мухолифат ва танқидларга ёпиқ.

Натижада, кутилмаган биргина зарба бутун тизимни ларзага келтириши, ҳатто халқ ичидаги танқидий фикрларнинг кескин кета бошлашига олиб келиши мумкин. Бу — давлатчиликнинг ҳарбий эмас, балки институционал мўртлигини кўрсатади.

Эроннинг Исроилга нисбатан шовқинли, таҳдидкор риторикаси аслида амалий салоҳият билан таъминланмаган бўлиб, мамлакатнинг ҳарбий, сиёсий ва хавфсизлик тизимидаги заифликларни яшира олмаяпти. Бу ҳолат нафақат минтақадаги мувозанат, балки Эроннинг ички давлат тизими, ҳарбий стратегияси ва халқаро имижи учун ҳам жиддий инқироздир. Замонавий дунёда мафкуравий шиорлар эмас, балки ақлга суянган, тизимли, технологиявий ва институционал барқарорлик асосий рол ўйнайди.

Агар Эрон шу нуқсонларни тан олмаса ва ислоҳ қилмаса, унинг "кучли давлат" имижи ёшартирилган афсона бўлиб қолаверади.

Эроннинг Россия билан иттифоқчилиги: геосиёсий хатолар ва стратегик оқибатлар

Эрон Ислом Республикаси сўнгги ўн йилликларда жаҳон майдонида ўзини мустақил геосиёсий куч сифатида намоён этишга уриниб келмоқда. Бу жараёнда у Ғарб билан (хусусан АҚШ ва Европа Иттифоқи билан) қарама-қаршиликни танлади ва шу муносабат билан Россия Федерациясига стратегик иттифоқчи сифатида яқинлашди. Бироқ бу танлов нафақат самарасиз, балки Эроннинг сиёсий, иқтисодий, ҳарбий ва маданий манфаатларига қарши йўналган катта геосиёсий хатоликдир.

1. Россия — тарихий мустамлакачи ва мусулмон халқларнинг босқиничиси

• Россия тарихи давомида Кавказ, Марказий Осиё ва Каспий атрофидаги мусулмон халқларни қон билан забт этган.

• XVIII–XIX асрларда Эроннинг ўзи ҳам Россия тарафидан икки марта урушда мағлуб этилиб, Кавказ, Доғистон, Шимолий Озарбайжон каби улкан ерларини йўқотган (Гулистан ва Туркманчай шартномалари).

• Бу жанглар мусулмон Эрони учун мустамлакачилик фожеаси бўлган.

Шу тарихий зулмни унутган ҳолда Россияни “иттифоқчи” дўст деб аташ — Эроннинг диний, миллий ва сиёсий хотирасини инкор этишдир.

2. Россия мусулмон умматининг асосий душманларидан бири

• Россиянинг Суриядаги Башар Асад режимига ҳарбий кўмак бериши, бевосита сунний мусулмон халқни қирғин қилиш билан боғлиқ.

• Россия армияси ва ҳаво кучлари Сурияда минглаб тинч аҳолини, масжид ва мактабларни бомбардимон қилган.

• Украинадаги уруш давомида Россия фақат ҳарбий нуқта эмас, бир миллатни маданий ва жисмонан йўқ қилиш сиёсатига ўтди.

Эроннинг бундай режим билан иттифоқчи бўлиши — мусулмон дунёсида ўзининг қонунийлигини йўқотишига олиб келмоқда.

3. Геосиёсий фойдадан кўра, изоляция ва иқтисодий қарамлик

• Эрон Россия билан ҳамкорликни танлаб, ҳар томонлама Ғарб санкцияларига дуч келди.

• Россия Эрондан нафақат дронлар, ракета технологиялари, балки мавқе ва қадр-қимматини ҳам “ижарага олмоқда”.

• Эрон нафақат иқтисодий жиҳатдан кўп фойда ололмаяпти, балки ғалати ва изоляцияланган давлат сифатида кўрина бошлади.

Россия Эронни стратегик шерик деб эмас, балки санкциялардан ўтиб кетиш учун “сиёсий буфер” сифатида ишлатмоқда.

4. Исломий шиорлар ва амалий сиёсат ўртасида зиддият

Эрон ўзини «мустазъафлар ҳомийси», «истикборга қарши фронт», «исломий якдиллик» шиорлари билан оламга танитади.

• Аммо у зулм ва босқинчи давлатлар билан (Россия, Хитой) ҳамкорлик қилар экан, ўз шиорларини рад этаётган бўлади.

• Исломий якдилликни талаб қилаётган бир давлатнинг Чеченистон, Қрим, Сурияда мусулмонларни қирган режимлар билан иттифоқи — бу иккиюзламачиликни англатади.

Бу — Эроннинг халқаро саҳнадаги ва ислом дунёсидаги маънавий раҳбарлик даъволарини заифлаштиради.

5. Тобе сиёсат ва ҳарбий-сиёсий мустақилликнинг йўқолиши

• Россия ҳарбий технология, разведка маълумотлари ва сиёсий стратегиялар орқали Эрон сиёсатини чегаралаб қўймоқда.

• Эрон Сурия ва Кавказда ўз сиёсий манфаатларини эмас, Россиянинг стратегик вазифаларини амалга оширмоқда.

• Бу, мустақил ташқи сиёсатга доир мавқени янада заифлаштиради.

Эроннинг Россия билан иттифоқчилик сиёсати — жаҳон майдонидаги энг жиддий стратегик хатолардан биридир.

Унинг оқибатида Эрон:

– тарихий хотирасини инкор этмоқда,

– мусулмон уммати олдида обрўсига путур етказмоқда,

– изоляция ва иқтисодий бўҳронга ботмоқда,

– мустақил ташқи сиёсатини бой бермоқда.

Агар Эрон ҳақиқатан ҳам мустақил, адолатпарвар, исломий давлат бўлишни хоҳласа, у Россия каби мутаассиб ва мустамлакачи тузумлардан ўзини узоқ тутиши керак.

Яна бир мисол

Эроннинг Қорабоғ урушидаги нақд роли: бетарафлик ниқоби ортидаги муроса

Қорабоғ муноқашаси Кавказ минтақасидаги энг узоқ давом этган ва кескинлик билан кечган можаролардан бири саналади. 2020 йилдаги иккинчи Қорабоғ урушида Озарбайжоннинг ҳарбий устунлиги ва Туркиянинг очиқ қўллаб-қувватлаши орқали тарихий бурилиш юз берди. Шу пайтда Эрон расман нейтрал позицияни эгаллади. Бироқ воқеликда бу "бетарафлик" ташқи кўринишдан бошқа нарса эмас эди.

Эроннинг амалий ёрдами

Эрон расман Озарбайжоннинг ҳудудий яхлитлигини тан олади ва унинг Қорабоғдаги ҳуқуқларини қўллаб-қувватлашини баён қилиб келади. Аммо у амалда Арманистонни иқтисодий ва логистик жиҳатдан қўллаб-қувватлашни давом эттирган. Эрон орқали Арманистонга озиқ-овқат, ёқилғи ва эҳтимолий ҳарбий жиҳатда фойдаси тегадиган маҳсулотлар транзити амалга оширилган. Бу орқали Арманистон учун жонини сақлаб қолиш имкони яратилган.

Эрон-Арманистон чегараси орқали ўтган йўллар уруш пайтида фаол бўлгани ва Эрон юк машиналари бу даврда ҳам Арманистонга қатнагани тасдиқланган. Эрон бу транзитни “инсонпарварлик ёрдами” деб баҳолаган бўлса-да, бу ҳаракат Озарбайжон томонидан ишончсизлик ва душманона қадам сифатида қабул қилинган.

Геосиёсий манзара ва зиддиятлар

Эрон учун Кавказ минтақаси Туркия ва Ғарб таъсирини чеклашда стратегик аҳамиятга эга. Озарбайжон ва Туркиянинг яқин иттифоқи, шунингдек, икки давлатнинг ҳарбий ҳамкорлиги Теҳронни жиддий хавотирга солади. Шунинг учун Эрон ўзининг минтақадаги таъсирини сақлаш мақсадида Арманистонни бир хил даражада қўллаб-қувватлаб келмоқда.

Қолаверса, Эрон ўз ички сиёсатидаги озарбайжонликлар оммаси — яъни этник озарбайжонлар кўп сонли экани учун бу урушда очиқ Озарбайжонни қўллаб-қувватлашдан эҳтиёт қилган. Бу омил Эронни иккиюзламачи сиёсат юритишга мажбур қилган.

Эрон — сунний озарбайжонларга қарши шиалик муҳосараси

Исломий биродарлик нуқтаи назаридан қаралганда ҳам, Эроннинг бу сиёсати зиддиятли. Озарбайжон аҳолисининг кўпчилиги шиалар эканига қарамай, Эрон шиа мазҳаби билан эмас, сиёсий ҳудудий мақсадлари билан ҳаракат қилмоқда. Шу тариқа, у Арманистон — христиан давлатини исломий шиорлар остидаги Озарбайжондан устун қўйди.

Қорабоғ уруши Эроннинг "бетарафлик" сиёсатини фош қилди. Ташқи сиёсий баёнотлар қанча "нейтрал" бўлмасин, амалиётда у ўз манфаатларини ва геосиёсий мақсадларини биринчи ўринга қўйди. Арманистонга нисбатан ижобий ёндашув, логистик ёрдам ва Туркия-Озарбайжон тандемига қарши вазиятдан унумли фойдаланиш — Эронни бетараф эмас, балки моҳиятан бир томонни қўллаб-қувватлаган давлат сифатида намоён этди.

***

Эрон Ислом Жумҳурияти — шиа мазҳабини давлат идеологияси даражасига кўтарган тизим бўлиб, унинг ташқи ва ички сиёсатларида ҳам бу йўналиш яққол кўзга ташланади.

Эрон — шиалик тизими ва суннийларга муносабати

1. Идеологик асос:

• Эрондаги ҳокимиятнинг асосий пойдевори "Вилаяти фақиҳ" (фақиҳ — яъни шиа уламосининг ҳукмронлиги) назариясига асосланган.

• Бу назария сунний мазҳаблар томонидан қабул қилинмайди, чунки суннийлар исломий бошқарувни шиа уламоларга эмас, кенгроқ шўро ва адолатга боғлайди.

2. Суннийларга нисбатан таҳқир ва бадном қилиш:

• Ироқ, Сурия, Ливан, Йаман ва ҳатто Афғонистонда Эроннинг ҳомийлигидаги шиа тузилмалари сунний аҳолини ҳужум остига олган, қатл, ҳибс ва таҳқирлаш амалиётлари амалга оширилган.

• Масалан, Ироқда Эронга боғлиқ “Хашд аш-Шаъбий” шиалар милицияси сунний масжидлар ва маҳаллаларни йўқ қилди.

• Суриядаги Башар Асад режими сунний аҳолининг минглабини ўлдирди — Эрон эса унинг энг асосий ҳомийси сифатида иштирок этди.

3. Ташқи сиёсатида “аҳли сунна”га қарши блок:

• Эрон ўз ташқи сиёсатини фақат «шафиқ аҳли байт»» шиори остида қуриб, сунний давлатларга қарши фронтларни қўллаб-қувватлаб келяпти.

• Саудия, Миср, Туркия каби сунний давлатлар билан муносабатлари доимий равишда тортишувларга бой.

• Эроннинг Ҳизбуллоҳ, Ансаруллоҳ (Ҳусийлар), Башар Асад каби суннийларга қарши тузилмаларни қўллаб-қувватлаши ҳам шунга мисолдир.

• Эрон шиа теократияси ўз мазҳабини исломнинг ягона тўғри йўли деб эълон қилган ва амалда суннийларни сиёсий ва диний рақиб (душман) сифатида кўради.

• Бу мазҳабий қараш — нафақат исломий биродарликни заифлаштирмоқда, балки умматни бўлиб, душманларга имконият яратиб бермоқда.

• Ислом таълимотида эса ақийда ихтилофлари бўлса-да, умматнинг бирлиги, ўзаро ҳурмат, адолат ва зулмга қарши ягона кураш асосий тамойилдир.

Туркийларни босиб туриши

Эрон ичида тарихий ва этник жиҳатдан Туркий халқлар катта аҳоли қатламини ташкил этади. Эрон ҳудудида бир неча миллион туркий халқлар яшайди, лекин уларни сиёсий ва маданий жиҳатдан босим остида ушлаш сиёсати узоқ йиллардан бери давом этмоқда.

Эрондаги асосий туркий халқлар ва уларга нисбатан муносабат:

1. Озарлар (Озарбайжонликлар)

• Сони: тахминан 20–25 миллион (Эрондаги энг катта туркий этнос).

• Ҳудуди: Табриз марказ бўлган Шимолий Озарбайжон, Ардабил, Занжан, Қазвин, Урумия атрофлари.

• Муаммолар:

o Турк тилида таълим тақиқланган.

o Телевидение, газеталар ва расмий мактабларда озар тили чекланган.

o Эроннинг сиёсий тизимида озарлар кўпчилик бўлса-да, миллий ўзликни билдириш, байроқ, маданият ва адабиёт ривожига йўл қўйилмайди.

o "Пан-Туркизм" хавфи баҳонасида миллий фаоллар қамалади.

2. Туркманлар

• Сони: тахминан 2 миллион.

• Ҳудуди: Эроннинг шимолий-шарқи — Гулистон вилояти (Туркман сахро).

• Муаммолар:

o Туркман тилида таълим жуда чекланган.

o Иқтисодий камбағаллик кенг тарқалган.

o Туркман фаоллари назоратда ва босимда.

3. Қашқайлар (Хоразм даври тили)

• Сони: тахминан 1–2 миллион.

• Ҳудуди: Эроннинг жануби — Шираз ва Фарс вилояти атрофи.

• Муаммолар:

o Кўчманчи қашқай туркларининг маданияти сунъий урбанизация ва форслаштириш сиёсати билан босимга учраган.

o Қашқай тилида таълим тақиқланган.

o Маданий фаолиятлар ман этилади ёки чекланади.

4. Хуросан турклари (хоразмча шеванинг бир тури)

• Сони: тахминан 1 миллионга яқин.

• Ҳудуди: Эроннинг Хорасан вилояти.

• Муаммолар:

o Форслар орасида ассимиляцияга учраётган кичик этник гуруҳ сифатида танилади.

o Тили, фольклори йўқолиш арафасида.

Эрон ичидаги туркий халқлар:

• ўз она тилларида таълим олиш ҳуқуқидан маҳрум,

• маданий ва миллий ўзлигини эркин ифода этишда тўсиқларга учраётган,

• баъзи ҳолатларда ҳуқуқий ва сиёсий таъқибга дуч келмоқда.

Эрон ҳукумати бу халқларни "форслаштириш" сиёсати билан умумий "миллий якдиллик" ни баҳона қилиб, маданий хилма-хилликни чеклаб келади.

Эрон — Ислом умматини заифлаштириб турган геосиёсий ва мазҳабий фактор сифатида

1. Умматни мазҳабий асосда бўлиш: шиаликни давлат сиёсатига айлантириш

• Эрон ўзини шиаликнинг маркази сифатида кўрсатади ва шиа мазҳабини исломнинг ягона “ҳақиқий йўли” сифатида тарғиб қилади.

• Бу сиёсат сунний аҳолига қарши мазҳабий ишончсизликни кучайтиради, ҳамфикрлик ўрнига зиддият келтиради.

• Эрон ҳудудий сиёсатда (Ироқ, Сурия, Ливан, Йаман) фақат шиа кучларини қўллаб-қувватлагани билан уммат бирлигига путур етказмоқда.

Мисол:

• Ироқда суннийлар шиа ҳукмронлигига қарши чиққанида Эрон ҳомийлигидаги милициялар томонидан босимга учраган.

• Йамандаги Ҳусий ҳаракати — Эрон тарафидан қуроллантирилади ва сунний ҳукуматни ағдаришга ҳаракат қилади.

2. Геосиёсий қурол сифатида мазҳабдан фойдаланиш

• Эрон шиа ақийдасини фақат диний ишонч сифатида эмас, сиёсий таъсир қуроли сифатида ишлатади.

• “Муқовамат меҳвари” (محور المقاومة) деган шиор ортида Эрон ўз нуфузини кенгайтириш мақсадида фаолият олиб боради, аммо бу уммат ичида курашларга сабаб бўлади.

Натижа:

• Ислом дунёси икки “фронт”га бўлинади: бир тарафда сунний давлатлар (Саудия, Туркия, Миср), бошқа тарафда Эрон ва унинг васал кучлари.

• Умматдаги бирдамлик ва душманга қарши иттифоқлар эмас, ичкаридан бўлинган ҳолат ҳукм суради.

3. Эроннинг “мустазъафлар ҳимоячиси” шиори — амалда иккиюзламачилик

• Эрон ўзини Зулмга қарши, Ғарбга қарши, Исроилга қарши давлат сифатида намоён қилади.

• Бироқ бу шиорни ҳақиқий мустаъмарачи давлатлар билан иттифоқ тузишда унутиб қўяди:

o Россия билан Сурияда бирга мусулмонларни қирди.

o Хитой билан иқтисодий ҳамкорлик орқали Шарқий Туркистон мусулмонларига қилинаётган зулмга кўз юмди.

• Шу сабаб, исломий аҳлоқ ва иккиюзламачилик ўртасида зиддият пайдо бўлади.

4. Миллий шиалик манфаатлари уммат манфаатларидан устун қўйилади

• Эрон ташқи сиёсатида ислом умматининг умумий манфаати эмас, фақат шиа гуруҳларининг таъсирини кенгайтириш асосида қарор қабул қилади.

• Бу билан у Яқин Шарқдаги сунний аҳоли орасида норозилик, тартибсизлик ва гумон уйғотади.

• Натижада, жамиятлар ўз кучини ички курашларга совураверади, уммат ўртасида ишонч сўнилиб боради.

5. Сурия, Ироқ, Ливан, Йаман — Эрон сиёсатининг ҳалокатли излари

• Сурияда: Башар Асад режимини қўллаб-қувватлаб, юз минглаб мусулмонларнинг қатлига шерик бўлди.

• Ироқда: Эронга бўйсунувчи милициялар сунний аҳолини тазйиққа олди.

• Йаманда: Ҳусийлар воситасида зўравонлик ва мазҳабий уруша сабаб бўлди.

• Ливанда: Ҳизбуллоҳ орқали мамлакатни сиёсий ва иқтисодий парокандаликка етаклади.

Бу урушлар, ўлдиришлар, муҳожирликлар — Ислом умматининг сиёсий, иқтисодий, маданий қудратини заифлаштиришда Эрон олиб борган сиёсатнинг салбий натижаларидир.

Эрон ташқи сиёсати, шиаликни сиёсий қурол сифатида ишлатиши ва мазҳабий курашларни қўллаб-қувватлаши билан Ислом умматининг заифлашувига сабаб бўлмоқда.

Уммат ўртасидаги ишонч, ҳамжиҳатлик ва ягона душманга қарши бирлик ўрнига, шубҳа, ихтилоф ва ички курашларни кучайтирмоқда.

Ислом таълимотида уммат бирлиги, зулмга қарши кураш, адолат ва аҳлоқий етакчилик асосий қадриятлар ҳисобланади. Агар бу қадриятлар сиёсий манфаатларга қурбон қилинса — бу, умматнинг эмас, фаолият юритаётган режимларнинг ҳалокатига олиб келади.